بافت تاریخی شیراز، پس از حدود سه دهه تخریب سازمان‌یافته و هدفمند، سرانجام درپی تلاش کنشگران میراث فرهنگی در اوایل مرداد ۱۴۰۲ ثبت ملی شد، اما حتی ثبت ملی هم این محوطه تاریخی را که هسته اصلی شکل‌گیری شهر شیراز است، از خطر تخریب نجات نداد. خبرهایی که طی یک سال اخیر از واگذاری خانه‌های تاریخی شیراز و تخریب آن‌ها منتشر شد، علاوه بر تداوم بی‌سروصدای طرح موسوم به «حرم تا حرم» آشکار می‌کند که خطر فروپاشی و نابودی همچنان بیخ گوش بافت تاریخی ۳۶۰ هکتاری شیراز است.

بافت تاریخی شیراز پس از تخریب‌های گسترده پاییز و بهمن ۱۴۰۱ در دومین روز از مرداد سال گذشته ثبت ملی شد. براساس قوانین جمهوری اسلامی، آثاری که ثبت ملی می‌شوند تنها با امضا و ابلاغ وزیر میراث فرهنگی یا معاونش است که ثبتشان رسمیت پیدا می‌کنند.

به‌رغم نگرانی‌های بسیار دوستداران میراث فرهنگی از سرنوشت بافت تاریخی شیراز و خطر بالقوه تخریب آن، عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دولت سیزدهم، حدود یک ماه ابلاغ ثبت ملی بافت تاریخی شیراز را به تاخیر انداخت.

جای امیدواری بود که ثبت ملی بافت تاریخی شیراز این قسمت شهر را از خطر تخریب نجات دهد، اما در یک سال اخیر به تناوب ویدیوها و تصاویری منتشر شد که نشان می‌داد در سایه انفعال وزارت میراث فرهنگی، تخریب گسترده این محوطه تاریخی ادامه دارد.

این تخریب‌ها گاهی به وسیله ماشین‌آلات سنگین و در مقابل چشم مردم انجام می‌شدند و گاهی نیز دستی بودند. به این موارد باید تخریب پنهان فضاهای داخلی خانه‌های تاریخی شیراز را نیز افزود.

طی هفته‌های اخیر ویدیویی از گزارش میدانی محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز، منتشر شد که نشان می‌داد تخریب‌ هدفمند بافت تاریخی شیراز ادامه دارد.

طرفداران طرح ۵۷ هکتاری موسوم به «بین‌الحرمین» نیز با اینکه انتظارشان را تعدیل کرده‌اند، همچنان بر اجرای این پروژه به‌رغم تخریب بخش‌هایی از بافت تاریخی شیراز اصرار دارند. کما اینکه معاون هماهنگی امور زائران و گردشگری استانداری فارس به‌صراحت گفته است که «ثبت ملی بافت تاریخی شهر شیراز به معنای فریز کردن طرح توسعه حرم نیست».

پروژه‌ای که با نام «طرح ۵۷ هکتاری» شناخته می‌شود، توسعه حرم امام‌زادگان مدفون در شهر شیراز است. با اجرای این طرح بین حرم شاهچراغ و دیگر امام‌زاده‌های مدفون در شیراز مسیر‌های ارتباطی ایجاد می‌شود.

مقام‌های جمهوری اسلامی نام این طرح را «حرم تا حرم» گذاشته‌اند و مدعی‌اند که پس از پایان اجرای آن شیراز بزرگ‌ترین شهر زیارتی خاورمیانه می‌شود.

محدوده‌ای که برای اجرای این طرح در نظر گرفته شده است با بخش‌های زیادی از بافت تاریخی شیراز تداخل دارد.

بافت تاریخی شیراز با مساحت ۳۶۰ هکتار هسته مرکزی شکل‌گیری شهر در دوره‌های مختلف تاریخی بوده و فراز و فرودهای زیادی را پشت سر گذاشته است، و عرصه آن دروازه‌ها و حصارهایی‌اند که از دوران زندیه بر جای مانده‌اند. بسیاری از خانه‌ها و مکان‌های تاریخی این محوطه نیز یادگارهایی به‌جامانده از دوران صفویه، قاجار و پهلوی‌اند که شمار آن‌ها بیش از ۱۱ هزار پلاک است.

وجود دست‌کم ۴۰۰ اثر واجد ارزش تاریخی در بافت تاریخی شیراز اهمیت آن را اثبات می‌کند. با این حال، مقام‌های جمهوری اسلامی حتی به قیمت نابودی بافت تاریخی شیراز بر اجرای پروژه حرم تا حرم اصرار دارند، اقدامی که از نظر کارشناسانی مانند کامران دیبا، استاد برجسته شهرسازی و معماری، «ضدیت با مذهب» است.

کامران دیبا، در گفت‌وگو با کاملیا انتخابی‌فرد، سردبیر ایندیپندنت فارسی، به «منافع اقتصادی قابل ملاحظه» تخریب بافت تاریخی شیراز برای گروهی از وابستگان حاکمیت اشاره کرد و آن را «جنایت تاریخی» خواند.

کامران دیبا، که پیش از انقلاب اسلامی مسئولیت مرمت، بازسازی و توسعه حرم شاهچراغ در شیراز را برعهده داشت، در توضیح پیامدهای از بین رفتن هویت تاریخی شهرهای ایران به سابقه تخریب بافت‌ تاریخی شهرهای یزد، مشهد و شیراز طی دهه‌های گذشته اشاره کرد و گفت: «اولین تخریب عمده‌ای که انجام شد در خیابان گلسرخ یزد بود که قسمتی از بافت تاریخی را تخریب کردند. من آن زمان در دانشگاه شهرسازی تدریس می‌کردم. به همراه آقای برامکی که بیشتر تئوریسین این حوزه بود، خیلی سروصدا کردیم. فرح پهلوی به یزد رفت و از ما پشتیبانی کرد و گفت نمی‌توانید شهر را خراب کنید که خیابانی را از چپ به راست یا شرق به غرب بزنید. بعد از آن هم شنیدیم که می‌خواهند تمام اطراف حرم امام رضا در مشهد را خراب کنند.»

دوره‌ای که کامران دیبا از آن سخن می‌گوید به سال‌های اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ اشاره دارد؛ وقتی‌ اسدالله علم وزیر دربار بود و طرح توسعه حرم امام رضا در دستور کار قرار گرفت. بر این مبنا، قرار شد حریم سنتی و تاریخی اطراف حرم که از زمان قاجار به جا مانده بود، تخریب شود.

بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا براساس معماری ایرانی و اسلامی دوره قاجار ساخته شده بود و برخلاف معماری اروپایی نمای ظاهری نداشت و نمای اصلی آن اندرونی بود. این موضوع بهانه‌ای به دست مدافعان تخریب محیط پیرامون حرم می‌داد. حال‌ آنکه به گفته کامران دیبا، هر معمار درجه پنج و کم‌سوادی هم می‌داند که نمای داخلی ویژگی معماری ایرانی است.

درنهایت شهبانو فرح پهلوی کامران دیبا و دکتر نصر را برای بررسی این موضوع مامور کرد و آنان به مشهد رفتند. دیبا در جلسه با مقام‌های استانی برای آنان توضیح داد که راه‌حل ساماندهی حریم اطراف حرم امام‌ رضا تخریب بناها و کاروان‌سراها نیست بلکه مرمت و بازسازی آن‌ها است.

کامران دیبا در ادامه به سابقه طرح توسعه حرم شاهچراغ در دهه‌های گذشته پرداخت و گفت که وقتی پیش از انقلاب این طرح را به او سپردند تصمیم داشت حرم شاهچراغ، حرم امامزاده ابراهیم و دو مسجد نزدیک به آن‌ها را به‌شکل پیاده‌راه به هم وصل و خیابان را به زیرگذر بدل کند؛ بدون اینکه حریم تاریخی شهر آسیب ببیند. اما وقوع انقلاب اسلامی این فرصت را به او نداد.

این استاد برجسته شهرسازی باورهای دینی و مذهبی را در تخریب یادگارهای تاریخی موثر دانست و گفت: «در مسائلی مانند تخریب بافت تاریخی شیراز، همواره یک بعد اقتصادی هم وجود دارد که انتهای آن به فساد و سودجویی وصل می‌شود.»

پیش‌تر کنشگران میراث فرهنگی نیز به سود مالی سرشار تخریب بافت تاریخی شیراز اشاره کرده بودند.

کامران دیبا در ادامه به دخالت‌های حکومت در معماری شهرها پرداخت که به‌زعم او به نام مذهب انجام می‌شود. او با انتقاد از اینکه «سیاست شهری» و «سیاست مذهبی» با هم مخلوط شده‌اند این سوال‌ها را مطرح کرد که «آیا مذهب ضد تاریخ شهری است؟ آیا شهری مانند شیراز که زادگاه حافظ و سعدی است و به شعر و ادب شناخته می‌شود، ارزش آن را ندارد که بافت تاریخی‌اش حفظ شود؟ آیا حکومت اسلامی درصدد تخریب تاریخ شهر است؟ آیا مذهب در ضدیت با خواسته‌های شهروندان است؟ آیا هزینه‌ها و منافع اقتصادی این طرح مشخص است؟»

او با انتقاد شدید از اجرای طرح «حرم تا حرم» به‌صراحت گفت که طراحان این پروژه جانی‌اند و مرتکب جنایت تاریخی می‌شوند زیرا بخشی از تاریخ یک شهر را تخریب می‌کنند که جبران‌ناپذیر است.

مدافعان تخریب بافت تاریخی شیراز مدعی‌اند این کار را به نام دین انجام می‌دهند، حال‌ آنکه به گفته کنشگران میراث فرهنگی، تاریخ مذهبی شهر شیراز در داخل بافت تاریخی آن معنا می‌شود و بدون آن هویت ندارد.

کامران دیبا بر این باور است که تمام کارهایی که جمهوری اسلامی در طول چهار دهه گذشته به نام دین انجام داده است دین‌گریزی جوانان را در پی داشته و این حکومت زیر پرچم اسلام نسلی را تربیت کرده است که «بی‌دین و اعتقاد» است و به گفته او، این عین خیانت به اسلام است.

این استاد شهرسازی در مصاحبه‌اش به ترس‌های حکومت از جنبش‌ جوانان و زنان در ایران اشاره کرد و گفت در مملکتی که در راس آن «روحانیون» قرار گرفته‌اند و ادعای مذهب دارند، جمهوری اسلامی به روسیه سلاح می‌فروشد تا زنان و کودکان بی‌گناه را در اوکراین بکشد، برای اینکه می‌خواهند پول دربیاورند. به گفته او، تخریب بافت تاریخی شیراز به بهانه ساختن شهر زیارتی هم هدف اقتصادی دارد و برای پول درآوردن است.

کامران دیبا به مسئولان جمهوری اسلامی ایران کنایه زد و گفت: «اگر عرضه دارید بروید بیرون شهر شیراز یک شهرک مدرن مذهبی بسازید که از واتیکان و مکه هم بزرگ‌تر باشد. بعد هم با ترن برقی مسافران آن را به شاهچراغ ببرید. اسمش را هم بگذارید کربلای ۲.»

در پایان این گفت‌وگو، سردبیر ایندیپندنت فارسی هم ابراز امیدواری کرد مردم شیراز به‌خصوص جوانان مانع تخریب بافت تاریخی شیراز شوند تا این شهر پررمزوراز همچنان برای مردم ایران باقی بماند.