بازار نفت با یکی از بزرگترین چالش‌های خویش روبه‌رو است و تاکنون تلاش کشورهای عمده تولید کننده نفت برای ایجاد ثبات در بازار، به نتیجه نرسیده است. به نظر می‌رسد تا تاثیر شیوع ویروس کرونا بر اقتصاد جهانی بویژه بر اقتصاد کشورهای عمده مصرف کننده نفت مشخص نشود، و نیز، تا دولت‌ها برنامه‌های حمایتی از اقتصاد و صنعت خود را شروع نکنند، نباید شاهد افزایش تقاضا در بازار نفت بود. اگر تقاضا در بازار افزایش نیابد، نمی‌توان به افزایش قیمت نفت امیدوار بود. نکته‌ای که باید بدان توجه شود، این است که با توجه به تغییر و تحولات بازار نفت در کوتاه‌مدت نباید شاهد رسیدن قیمت نفت به سطح پیش از شیوع ویروس کرونا بود. با توجه به کاهش قیمت نفت، رقابت کشورها برای افزایش سهم در بازار نفت به دغدغه کشورهای تولید کننده آن تبدیل شده است. در این بین، آینده صادرات نفت ایران در دوران پسا کرونا با توجه به تحریم آمریکا، مسئله‌ای است که دولت ایران باید چاره‌ای برای حل آن در کوتاه‌مدت و میان‌مدت بیندیشد.
هند
تا پیش از شروع اجلاس اوپک در هفته اول ماه مارس، بازار نفت با عرضه مازاد مواجه شده بود. شیوع ویروس کرونا و آغاز قرنطینه در کشورهای مهم مصرف‌کننده انرژی، باعث کاهش تقاضا شد. بنا بر آمار آژانس بین‌المللی انرژی، در حدود ۶۰ درصد نفت وارداتی در کشورها در بخش حمل و نقل مصرف می‌شود. قرنطینه ۵ هفته‌ای در هند که دومین مصرف کننده انرژی در جهانی است، باعث کاهش تقاضا شد و موجب شد تا مصرف انرژی این کشور در ماه مارس در قیاس با سال گذشته کاهش محسوسی یابد. هند آن شرایط در بازار نفت و کاهش قیمت نفت را فرصت مناسبی برای افزایش خرید نفت برای پر کردن ذخایر استراتژیک نفت یافت تا در دوران پسا کرونا اگر قیمت نفت به شدت افزایش یابد (که با توجه به شرایط بازار بعید است)، امنیت انرژی این کشور دچار مشکل نشود.
چین
چین به عنوان بزرگترین کشور مصرف کننده انرژی جهان، همیشه مورد توجه کشورهای عمده تولید کننده نفت و گاز بوده است و بازار این کشور در دوران پساکرونا هم محل رقابت روسیه، عربستان و آمریکا خواهد بود. چین نیز مانند هند قیمت پایین نفت را فرصت مناسبی برای خرید نفت و پرکردن ذخایر استراتژیک نفت یافت و همچنین، ظرفیت ذخایر استراتژیک نفت خود را از ۹۰ روز به ۱۸۰ روز افزایش داد. سال قبل آمریکا و چین قرارداد تجاری امضا کردند و بر اساس فاز اول آن قرارداد، آمریکا در حدود ۵۰ میلیارد دلار نفت خام، ال ان جی، و ذعال‌سنگ به چین صادر می‌کند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
به جرات می‌توان ادعا کرد که روسیه و عربستان بازار نفت چین را در اختیار دارند و این کشورها به هیچ وجه مایل نیستند که سهم‌شان در سبد انرژی چین کاهش یابد. عربستان با سرمایه‌گذاری در زیر ساختار انرژی چین، به‌ویژه در بخش پالایشگاهی این کشور، هم سهم خود را در بازار انرژی چین تضمین کرده است، هم می‌تواند در صنعت پالایشگاهی که جزو صنایعی با ارزش افزوده بالاست، سود بیشتری کسب کند. روسیه هم با افتتاح پروژه خط لوله «قدرت سیبری» بیش از ۳ دهه به چین گاز صادر خواهد کرد. مسکو همچنین درصدد صادرات ال ان جی به چین نیز هست.
تداوم صادرات نفت ایران به چین
چین همواره یکی از مشتریان عمده نفت ایران بوده است. در دوران اوباما و در تحریم‌های پیشین نیز ایران هم از قِبَل صادرات محصولات پتروشیمی به چین درآمد ارزی داشت، و هم می‌توانست با دور زدن تحریم، نفت خود را در بازار نفت چین به فروش برساند. ایران سیاست فروش نفت خود را در بازار خاکستری در شرق آسیا و به‌ویژه چین، در جریان تحریم‌های فعلی آمریکا نیز ادامه داد. برخی از کارشناسان انرژی بر این باورند که ایران علاوه بر صادرات نفت در بازار خاکستری، با فروش نفت به نام کشور سوم، در تلاش است بخشی از سهم خود را در بازار حفظ کند. هر چند، فروش نفت در بازار خاکستری و نیز فروش نفت به نام کشور ثالت هم چالش‌های خود را دارد و ایران مجبور است نفت را باقیمت کمتر از بازار رسمی به فروش برساند و گاه نیز مجبور است به جای پول، اجناس چینی تحویل بگیرد.
دوران پسا کرونا
آثار شیوع ویروس کرونا بر اقتصاد کشورها به تدریج در حال مشخص‌تر شدن است. با توجه به اشباع بازار و کاهش قیمت نفت، حفظ سهم در بازار به اولویت کشورهای تولیدکننده نفت تبدیل شده است. در حال حاضر رقابت عمده در بین اعضای اوپک پلاس بین روسیه، عربستان و عراق است و آمریکا هم درصدد افزایش صادرات نفت است. هر چند، کاهش قیمت نفت تاثیر منفی خود را بر صنعت شیل این کشور گذاشته است و ظرفیت تولید و صادرات نفت این کشور هم کاهش یافته است.
دولت ترامپ از تمامی ابزارهای لازم برای حمایت از صنعت شیل بهره گرفته است، اما بدون افزایش تقاضا در بازار و افزایش قیمت نفت، حمایت کامل از صنعت شیل مقدور نیست. اگر شرایط بازار به حالت عادی بازگردد، در میان‌مدت ظرفیت تولید وصادرات نفت آمریکا افزایش خواهد یافت و بازار شرق آسیا یکی از بازارهای هدف آمریکا در میان‌مدت خواهد بود. روسیه، عربستان، و عراق نیز بازار شرق آسیا و هند را مد نظر قرار داده‌اند. بازار هند و چین همواره اولویت صادراتی ایران در بخش انرژی بوده است.
تا زمانی که مشکلات بین ایران و آمریکا حل نشود، صنعت نفت ایران قادر به جذب سرمایه و تکنولوژی خارجی برای افزایش ظرفیت تولید نیست و تا زمانی که تحریم‌ها علیه صنعت انرژی ایران برداشته نشود، نمی‌توان آینده روشنی برای صادرات انرژی ایران پیش‌بینی کرد. حتی اگر مشکلات موجود بین ایران و آمریکا در کوتاه‌مدت حل شود، ایران برای بازپس‌گیری سهم خویش در بازار، کار دشواری پیش رو خواهد داشت. عربستان در بازار انرژی هند و چین دیپلماسی فعال انرژی دنبال می‌کند و با ارائه تخفیف به مشتریان اروپایی، در صدد کاهش تاثیر شیوع ویروس کرونا بر صادرات نفت آن کشور است. روسیه نیز سیاست مشابهی را دنبال می‌کند.
در حال حاضر ونزوئلا، لیبی و ایران، با مشکلاتی ناشی از بحران داخلی و تحریم‌ها روبه‌رو هستند بازگشت این کشورها به بازار نفت، به معنای افزایش عرضه نفت خواهد بود و باعث افزایش رقابت در بازار نفت خواهد شد. مشکل عمده صادرات انرژی ایران، مشخص نبودن جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی ایران و به‌کارگیری سیاست خارجی تنش‌زا است. اگر جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی ایران مشخص نشود و سیاست خارجی، به‌وِیژه در بعد منطقه‌ای، مورد بازبینی قرار نگیرد، ایران باید شاهد کاهش نقش خود در بازار انرژی باشد.
همان طور که دانیل یرگین در ماه مارس در مصاحبه خود با رویترز به آن اشاره کرده بود، احتمال می‌رود که بازار نفت برای مدت طولانی شاهد قیمت‌های پایین نفت باشد. تداوم قیمت پایین نفت تاثیر مستقیمی بر اقتصاد کشورهای عمده صادرکننده نفت خواهد گذاشت و این کشورها باید شاهد کاهش درآمد ارزی و کاهش بودجه‌های دولتی باشند. این کشورها مجبورند برای جبران کسری بودجه و کاهش تاثیر شیوع ویروس کرونا بر اقتصادهای خود، از بانک جهانی و دیگر موسسات مالی وام بگیرند. ایران در شرایط فعلی امکان استفاده از وام بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول را ندارد. برای بهبود شرایط اقتصادی و افزایش صادرات انرژی، ایران باید درمیان مدت دیپلماسی اقتصادی و دیپلماسی انرژی خود را بازتعریف کند.
