محمد نوری در سپهر خوانندگی ایران، چهره‌ای بی‌جانشین است. او کارنامه‌ای طول و دراز ندارد، اما هرچه که خوانده از کیفیت و غنای بالایی برخوردار است و ما کم خواننده‌ای داریم که عمده آثارش شنیدنی و در اوج باشند.

او خطی ویژه در موسیقی پاپ ایرانی گشود که از آن به عنوان موسیقی پاپ- کلاسیک یاد می‌شود. خطی که با خودش شروع و به اوج رسید و پس از او نه کسی جایش را گرفت و نه تحولات زمانه اجازه داد کسی چون او قدبرافرازد.

ترانه «جان مریم» او را باید یکی از معروف‌ترین ترانه‌های تاریخ موسیقی ایران به شمار آورد که تقریبا در هر محفل و مجلسی خوانده می‌شود.

پس از آن هم برخی از کارهای او که رنگ و بوی میهنی داشت نامش را در میان ایرانیان شهرتی ویژه بخشید.

خواننده آگاه به دانش موسیقایی

خوانندگان ایرانی، به خصوص در عرصه موسیقی پاپ، عموما دانش موسیقایی چندانی ندارند و حتی بسیاری از آن‌ها از خواندن (سلفژ) موسیقایی نیز بی‌بهره‌اند و تنها با حفظ کردن ملودی شعر به روی صحنه می‌آیند. همین خصیصه کار آهنگساز و تنظیم‌کننده را دشوار می‌کند و سبب می‌شود زمان کار با خواننده و انتقال ریتم آهنگ و ملودی به او سخت و طاقت‌فرسا شود. نوری اما این گونه نبود. او با خط موسیقی (نت) و خواندن موسیقایی (سلفژ) آشنایی کاملی داشت و همین ویژگی سبب می‌شد تا او فراز و فرود صدایش را به درستی بشناسد و بداند در چه محدوده یا دامنه صوتی بخواند.

فریبرز لاچینی که دو اثر بسیار معروف را به عنوان آهنگساز با نوری کار کرده بود، با تاکید بر دانش موسیقایی محمد نوری از آشنایی او با ردیف موسیقی و نیز شناخت عمیقش از موسیقی فولکلور مناطق مختلف ایران خبر می‌أهد و می‌گوید: «نوری به زبان انگلیسی تسلط داشت و خلاف خیلی‌ها آثار غربی را گوش می‌کرد و به خوبی می‌شناخت. می‌توان گفت بیشتر تحت تاثیر کارهای اروپایی بود تا آمریکایی. البته این تنها یک وجه کارش بود. آن چه به ترانه‌های او شخصیت می‌داد، ریشه‌های ایرانی‌اش بود.» (گفت‌وگو با جام جم-۱۴ مرداد ۱۳۸۹)

نوری به رغم آن که زاده شمال ایران بود (۱ دی ماه ۱۳۰۸- رشت) اما درکی شگفت‌انگیز از لهجه‌های مردمان مختلف ایران داشت. در واقع آشنایی و علاقه‌مندی‌اش به موسیقی فولکلور مناطق ایران به او این توانایی را بخشیده بود که برخی از ترانه‌های معروف مناطق مختلف ایران را با همان لهجه و سبک بخواند. چنان که در بسیاری از کنسرت‌هایش قطعاتی را از موسیقی مناطق شیراز، لرستان، کردستان و موسیقی آذری می‌خواند.

شخصیت هنری

وجهی دیگر از فعالیت هنری محمد نوری را باید در شخصیت هنری او جست‌وجو کرد. او از معدود هنرمندان موسیقی بود که وقار و متانت پنهان در صدایش را در شخصیت و ویژگی‌های اخلاقی‌اش نیز بروز می‌داد.

در سال‌های دهه پنجاه که هنر پاپ به سمت انحطاط و نزول حرکت می‌کرد، او تقریبا کم‌کار شد. چه بسیار پیشنهادهایی که به او دادند تا در کاباره‌ها و بارها بخواند اما او هرگز تن به چنین خواسته‌هایی نداد. نزدیک به دو دهه کار نکرد و یا بسیار کم‌کار بود. یک دهه‌ قبل از انقلاب، و بعد از انقلاب نیز به جهت محدودیت‌هایی که برای موسیقی پاپ به وجود آمد، او نیز به خیل بیکارانی پیوست که چوب تحریم و محدودیت موسیقی به تنشان خورده بود.

نگاهی به کارنامه کاری او نشان می‌دهد که در مقایسه با سنی که داشت، آلبوم و اثر چندانی بیرون نداد. ده آلبوم در طول نزدیک به ۵۰ سال کار هنری و موسیقایی بسیار کم است.

حضوری موثر در کارهای عام‌المنفعه

وجهی دیگر از شخصیت هنری محمد نوری، علاقه‌مندی‌اش به مشارکت در کارهای عام‌المنفعه و خیریه بود. وقتی زلزله بم رخ داد. او و گروهش نخستین افرادی بودند که به کرمان رفتند و چندین کنسرت خیریه به نفع زلزله‌زدگان بم دادند. همین روحیه کمک و همراهی در دیگر موارد هم وجود داشت و او بارها و بارها در کنسرت‌های خیریه مشارکت کرد و بی‌هیچ چشم‌داشتی به نفع مصیبت‌دیدگان از هر طیف و طایفه و نژادی کنسرت داد.

بیماری و عزت نفس

از یکی دو سال قبل از مرگ، محمد نوری با بیماری دست و پنجه نرم می‌کرد و هر از گاه کارش به بیمارستان کشیده می‌شد. به رغم آن که مشکلات معیشتی داشت اما هیچ‌گاه بیماری را بهانه‌ای نکرد تا امکانی را از مجموعه وزارت ارشاد و یا صدا و سیما دریافت کند. در نوبت آخری که به بیمارستان رفت به او خبر دادند رییس سازمان صدا وسیما می‌خواهد به دیدارت بیاید و کمک خوبی هم خواهد کرد. او اما به دلیل عزت نفسی که داشت سریع با بیمارستان تسویه کرد و به منزل رفت تا دست‌مایه سوژه تبلیغاتی اهل سیاست نشود. بارها و بارها از این که برخی از آثارش در مناسبت‌های سیاسی مورد استفاده و سوءاستفاده قرار می‌گرفت گله‌مند بود.

وطنیه‌خوانی‌های نوری

بخشی از کارهای نوری را باید وطنیه‌سرایی نام نهاد. آثاری که در تاریخ موسیقی ایران هم سابقه دارد و چهره‌هایی چون عارف و شیدا و امیرجاهد تصانیفی در این زمینه ساختند.

قطعه «ایران ایران» او که روی سروده‌ای از تورج نگهبان و آهنگ محمد سریر در دهه هفتاد منتشر شد، به همراه ترانه «سفر برای وطن» از آثار شاخص موسیقی پاپ در زمینه وطنیه‌سرایی است که متاسفانه از آن بهره‌برداری‌های سیاسی بسیاری در مناسبت‌های مختلف شده است.

قطعه «سفر برای وطن» ابتدا با تنظیم فریدون شهبازیان روی شعر و طرح آهنگ (ملودی) نادر ابراهیمی روی سریال «سفرهای هامی و کامی» ساخته و خوانده شد.

این اثر بعدها با عنوان «رنج دوران» به عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین آثار محمد نوری و حتی موسیقی پاپ بارها و بارها از صدا و سیما پخش شد.

شعر روان و خاطره‌ٰانگیز این ترانه به همراه صدای پر احساس، با صلابت و قدرتمند محمد نوری، روحی در این کار دمید که هنوز و بعد از سال‌ها حسی ویژه و متفاوت به مخاطب می‌بخشد.

نوری در خوانش این قطعه نشان داد که تا چه اندازه موسیقی کلمات را به خوبی دریافت کرده و توانسته حس موسیقایی شعر را به خوبی در فراز و فرود صدایش نشان دهد.

نگاهی به کارنامه هنری و سیره شخصی محمد نوری از جایگاه ویژه او در موسیقی پاپ- کلاسیک ایران خبر می‌دهد. هنرمندی که عمری را با قناعت طی کرد و هیچ‌گاه به دام روزمرگی‌ها در نغلتید.