استحکام بنیادهای قدرت، به ویژه در کشورهای تمامیت‌خواه از نوع جمهوری اسلامی ‌ایران بدون استفاده وسیع از رسانه‌ها ممکن نیست. آنجا که جنگ فیزیکی و سرکوب‌های عریان کارایی کافی ندارند، استفاده از رسانه‌ها آغاز می‌شود، هرچند در بسیاری از مواقع این دو همراه می‌شوند. پس از جنگ ۸ ساله که جمهوری اسلامی‌ ایران در صدور «بیداری اسلامی ‌و خط مقاومت» به کشورهای منطقه ناکام ماند، تیغ رسانه‌ای خود را برنده‌تر کرد. ۳۳ رادیو و ۱۴ شبکه تلویزیونی به ۳۰ زبان زنده دنیا (۱) در سال جاری، نشان از اتاق‌های فکری دارد که متوجه شده‌اند هدایت افکار عمومی ‌جبهه‌ای بس برنده‌تر از خط مقدم‌های جنگ‌های فیزیکی است. 

در چند دهه گذشته به دلیل نبود یک آلترناتیو سیاسی مترقی در سطح جهان و عقب‌نشینی نیروهای چپ مستقل راه  برای نیروهای ارتجاعی منطقه هموار شده است. استقبال اولیه از این شبکه‌ها به این واقعیت بازمی‌گردد که مردم جهان به ویژه جوانان، با فقدان یک اندیشه و نیروی سیاسی مستقل و مترقی روبه‌رو هستند. رشد بنیادگرایی اسلامی ‌در قالب امثال داعش و جمهوری اسلامی ‌ایران و استفاده وسیع آنها از رسانه‌های قدیم (رادیو و تلویزیون) و رسانه‌های مدرن (شبکه‌های اجتماعی) در منطقه، گواه این واقعیت است.

جمهوری اسلامی ‌ایران دو هدف را در تبلیغات برون‌مرزی دنبال می‌کند. اول صدور انقلاب یا «بیداری اسلامی»، و دوم دشمن‌سازی از غرب به عنوان بهانه‌ای برای سرکوب‌های داخلی. هرچند، دشمن خواندن «غرب» در کلیت آن نیست. چه جمهوری اسلامی ‌ایران مخالفتی با اقتصاد سرمایه‌داری غرب ندارد، بلکه مخالفت بر سر سبک زندگی و تبلیغ دینی است.

با تامین نشدن بودجه دولت، کاهش فروش نفت و تحریم‌های فزاینده، اخیرا سه شبکه بین‌المللی حکومت به خاطر نپرداختن بدهی‌شان قطع شده است: اول شبکه تلویزیونی الکوثر به زبان عربی در غرب آسیا و شمال آفریقا، دوم شبکه تلویزیونی سحر به زبان اردو در شبه قاره، و بالاخره رادیو دری در افغانستان. اما این همه ماجرا نیست. پیمان جبلی، معاون برون‌مرزی صدا و سیما، انتظار دارد که در هفته‌های آینده «شبکه‌های مهم ما مثل پرس تی‌وی، العالم، آی‌فیلم انگلیسی و عربی از روی ماهواره‌ها حذف شوند.» به نظر می‌رسد که چنگال رسانه‌ای حکومت کند شده است.

کاهش بودجه، اجبار به عقب‌نشینی

مرکز پژوهش‌های مجلس در لایحه بودجه سال ۱۳۹۸ حدود ۲۳۰۰ میلیارد تومان برای فصل رسانه در نظر گرفته است که البته به خاطر کسری بودجه دولت، اختصاص این مبلغ تحقق نیافت. این مبلغ ۴۶ صدم درصد از بودجه عمومی ‌دولت است. از آنجا که رسانه‌ها جزو دستگاه استراتژیک ترویج سیاست‌های حکومت هستند، بین ارکان قدرت در این مورد اختلاف افتاد تا جایی که کار به انتقاد علنی از عدم تامین بودجه کشید و ۲۲۲ تن از نمایندگان مجلس در سال ۹۸ در نامه‌ای خواستار اختصاص ۷ درصد از بودجه عمومی ‌کشور به صدا و سیما شدند. در آن نامه ذکر شده است که در سال‌های اخیر سهم دولت در تامین بودجه این سازمان به کمتر از ۵۰ درصد کاهش یافته است و این سازمان مجبور به فروش بیشتر تبلیغات بازرگانی شده و بر مبنای آن نامه، «آرایش رسانه‌ای مورد نیاز در جبهه جنگ نرم را دشوار کرده است». سازمان برنامه و بودجه هم در مقابل انتقاد‌ها گفته است که ارز موجود در صندوق توسعه ملی، ین ژاپن، یا یوان چین و روپیه هند است و نه دلار و یورو که صدا و سیما  می‌خواهد.

سحر، اولین شبکه تلویزیونی برون‌مرزی حکومت

حدود ده سال پس از جنگ ایران و عراق، اولین شبکه برون‌مرزی جمهوری اسلامی ‌به نام سحر کلید خورد. این شبکه کانال‌های ۲۴ ساعته اردو، کردی، آذری و بالکان را پوشش می‌دهد. در سال ۱۳۸۶ شبکه پرس تی‌وی نخستین شبکه خبری بین‌المللی حکومت به زبان انگلیسی بود که پخش برنامه‌های مختلف سیاسی و فرهنگی و مستند را به صورت ۲۴ ساعته آغاز کرد. هدف‌گذاری محتوای پرس تی‌وی، مقابله با «سلطه رسانه‌های غربی» و معرفی بدون واسطه سیاست‌های افراطی جمهوری اسلامی ‌ایران بود. پایگاه اصلی این شبکه در تهران است و خبرنگاران آن در نقاط استراتژیک جهان مستقر هستند.

شبکه العالم

پس از وقایع ۱۱ سپتامبر، قرار دادن ایران در «محور شرارت» از سوی جورج دبلیو بوش، رئیس جمهوری وقت آمریکا، رهبران جمهوری اسلامی ‌ایران را به فکر نفوذ رسانه‌ای فزاینده‌تری انداخت. این شبکه در سال ۲۰۰۳ به زبان عربی تاسیس شد. کریم جعفری در نوشته‌ای، رویکرد شبکه العالم را «نگرش متفاوت مبتنی بر حضور روح اسلام و اسلام‌گرایی، استبدادستیزی، و مخالفت با رژیم صهیونیستی» ارزیابی کرده است. این شبکه مدعی است که به خاطر اطلاع‌رسانی از بهار عربی با مشکلاتی در مصر روبه‌رو بوده است و پخش آن بر روی ماهواره با تهاجم گسترده امواج پارازیت مواجه شده است.  کانال العالم سوریه اولین تجربه جمهوری اسلامی ‌ایران برای تاسیس شبکه‌ای ورای مرزها با بهره‌گیری از عوامل بومی ‌یک کشور دیگر، در سال ۹۸ به صورت رسمی ‌کلید خورد. سوریه کشوری شیعی نیست. در این کشور پیروان ادیان مختلفی، از جمله مسیحیان، زندگی می‌کنند. بنابراین تبلیغات مستقیم افراطی‌گری اسلامی در آن ‌ممکن نبود. در نتیجه، این شبکه با شعار «امید و آینده» گشایش یافت.

تلاش برای واژه‌سازی و گفتمان‌سازی

سید احمد سادات، مدیر شبکه بین‌المللی العالم، ادعا کرده است که این شبکه به واژه‌سازی و جا انداختن آن واژه‌ها، از جمله عبارت «بیداری اسلامی»، در منطقه مبادرت کرده است. واژه بعدی «مؤامره» به معنای توطئه است. رسانه برای مقامات جمهوری اسلامی ‌ایران، وسیله‌ای برای جا انداختن خط و «ماموریت ابلاغ پیام اسلام و انقلاب در مناطق مختلف جغرافیایی است.» مضمونی به عنوان جریان آزاد اطلاعات اساسا برای آنها وجود ندارد.

الکوثر با چاشنی دینی

عرب‌زبانان از مهم‌ترین مخاطبان نظام حاکم بر ایران برای «صدور پیام انقلاب اسلامی» هستند، و علت آن هم دین مشترک و منطقه استراتژیک خاورمیانه است. در سال ۱۹۸۴ شبکه الکوثر کلید خورد و ۵ سال بعد، آن شبکه برنامه‌های خود را ۲۴ ساعته پخش کرد. تفاوت شبکه الکوثر با بقیه شبکه‌ها ترویج مستقیم دین‌خواهی است. این شبکه تمرکز بیشتر خود را روی «معارف اهل بیت، ترویج اسلام ناب محمدی با تکیه بر اصول اتحاد امت اسلامی» برای مسلمانان و به ویژه شیعیان قرار داده است.

جمهوری اسلامی ‌ایران از اسپانیایی‌زبانان هم غافل نیست

هیسپان تی‌وی، اولین شبکه ۲۴ ساعته حکومت به زبان اسپانیولی، در سال ۱۳۹۰ در خاورمیانه کلید خورد. از آنجا که رقابت در این زمینه زیاد است، این بار اتاق‌های فکر شعار «بازتاب بی‌طرفانه خبرهای مهم جهان و خبر از دیدگاهی نو» را در سرلوحه خود قراردادند. سپس دریافتند که فقط برنامه‌های دینی و تبلیغات مستقیم برای مخاطبان کارساز نخواهد بود، بنابراین فیلم و سریال، برنامه‌های هفتگی، نقد مسائل روز و مصاحبه با شخصیت‌ها با «رویکرد گفتمان انقلاب اسلامی» کلید خورد.

آی‌فیلم با چاشنی برنامه‌های سرگرم‌کننده

جمهوری اسلامی ‌ایران متوجه شد که تنها با اخبار و گزارش نمی‌توان سیاست‌ها را پیش برد و به برنامه‌های سرگرم‌کننده نیز نیاز دارد، بنابراین آی‌فیلم در سال ۱۳۹۱  کلید خورد و ماموریت پخش فیلم و سریال را با بلندپروازی برای مخاطبان انگلیسی‌زبان سرلوحه کار خود قرار دارد. «آی‌فیلم ۲» با زبان دری با همان اهداف، کشورهای افغانستان، تاجیکستان، آسیای میانه، و شبه قاره هند را مورد هدف قرارداد و البته پر کردن اوقات فراغت جامعه ۱۵۰ میلیونی خانواده‌های ایرانی و فارسی‌زبانان داخل و خارج ایران، که آنان را نیز مخاطب خود می‌داند.

از آفریقایی‌ها نیز غافل نمانده‌اند

چشم‌انداز رسانه‌ای جمهوری اسلامی ‌ایران در سال ۱۳۹۹ طراحی شده، ولی به خاطر کمبود بودجه اجرا نشده است. از آن جمله، می‌توان به شبکه اینترنتی «هوسا» اشاره کرد که قرار بود به پخش ماهواره‌ای نزدیک شود. آفریقا برای حکومت ایران، قاره فرصت‌هاست. استعداد و آمادگی مردم آفریقا برای «ارتباط با ایران و انقلاب اسلامی ‌و جبهه مقاومت نیازمند رسانه‌های متنوع است که هوسا تی‌وی یکی از آن‌هاست.» این آرزوهای بلندپروازانه جمهوری اسلامی ‌ایران به اضافه شبکه فرانسوی پرس تی‌وی، فعلا به خاطر کمبود بودجه ناکام مانده است. ابزاری برای راستی‌آزمایی و میزان نفوذ و کیفیت رسانه‌های برون‌مرزی جمهوری اسلامی ‌ایران وجود ندارد. اما اهداف و گفتمان حکومت در پس این رسانه‌ها در گفتارهای مسئولان روشن است. این رسانه‌ها نه به دنبال گردش آزاد اطلاعات و دادن فرصت به مخاطب برای تصمیم‌گیری، بلکه برای ترویج گفتمان دینی، «بیداری اسلامی»، حمایت از خیزش‌های اسلامی ‌از یک سو و گفتمان ضدغربی، نه در پایه‌های اقتصادی آن، بلکه ضدیت با سبک زندگی و نمودهای دموکراسی است.

(۱) پیمان جبلی، معاونت برون‌مرزی صدا و سیما، در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم