کنفرانس سران ناتو (پیمان آتلانتیک شمالی) از هنگام ریاست جمهوری دونالد ترامپ به رویدادهایی پرآشوب و درهم مبدل شده است. گردهمایی‌های ناتو آن چنان که پیش‌بینی می‌شد پرجنجال و پرکینه بود که حتی در مواردی موجب شد رئیس جمهور آمریکا آن را به اعتراض ترک کند. روسای جمهوری آمریکا همواره به عنوان قدرتمندترین رهبران اتحاد ناتو، در مرکز توجه رویدادهای مربوط به آن قرار داشته‌اند اما نه به این صورت.

انتظار آن می‌رفت که ناتو (با بر سر کار آمدن ترامپ) با جنجال فراوان روبه‌رو شود. دونالد ترامپ در کارزار انتخاباتی سال ۲۰۱۶ ناتو را پیمانی کهنه و از کار افتاده توصیف کرد که تنها جیب آمریکا را خالی می‌کند، درحالی که برای دشمن اصلی‌‌اش، روسیه جا باز می‌کند و برای مثال با اشاره و تلویحا به ولادیمیر پوتین اجازه می‌دهد کریمه را ضمیمه خاک روسیه کند.

اتهام ارتباط‌ میان ناتو و روسیه که رئیس جمهور آمریکا بر آن اصرار می‌ورزید، لاجرم سه سال پیش در نخستین کنفرانس سران این پیمان پس از آغاز ریاست جمهوری آقای ترامپ مطرح شد. در آن هنگام به تازگی افشاء شده بود که مایکل فلین، مشاور امنیت ملی آقای ترامپ با سرگئی کیسلیاک، سفیر روسیه در واشینگتن ملاقات‌هایی محرمانه داشته است که ضمن آن یکی از موضوع‌های مورد گفت‌وگو، لغو تحریم‌هایی بود که به دلیل أوضاع اوکراین بر روسیه اعمال شده بوده است.

مقامات غربی دیدند که آقای ترامپ در مقام دفاع از مایکل فلین برآمده است که به دنبال افشای ملاقات‌هایش با سفیر روسیه مجبور به کناره‌گیری شد. اتهامات آقای فلین به دنبال «تحقیقات مولر» تحکیم شد. به دنبال آن، آقای فلین در توییتی نوشت که «قربانی یک ترور سیاسی» شده است.  

در این میان، جیمز مَتیس، وزیر دفاع وقت و ژنرال سابق ارتش آمریکا در واکنش به سؤال‌هایی که در مورد فلین مطرح شده بود گفت: «خانم‌ها و آقایان، لُب مطلب این است: من در مقام وزیر دفاع قرار گرفته‌ام و به رئیس جمهور در مورد استفاده از ارتش مشاوره می‌دهم و من روابط خوب، روابط محکم… روابط ارتش به ارتش با سایر وزرای دفاع در سراسر جهان دارم. صریح بگویم، این هیچ گونه پیامدی (بر آن) ندارد… پیام مرا تغییر نمی‌دهد. هرکه در حلقه رئیس جمهور باشد با او کار می‌کنم.»

در آن هنگام این تصور منطقی وجود داشت که متیس در میان مقام‌های ارشد دستگاه رهبری است که می‌تواند تندروی‌های رئیس جمهور را مهار کند. اما این مقامات یکی پس از دیگری دستگاه رهبری را ترک کردند. باب وودوارد در کتابش «وحشت: ترامپ در کاخ سفید» می‌نویسد: شخص متیس می‌خواست هرچه زودتر «شهر دیوانه» ترامپ را ترک کند.  

متیس در ژوئن سال جاری در مقاله‌ای در مجله «آتلانتیک» نوشت: «ما باید کسانی را که در مقام قدرت أساس مملکت را به مسخره کشانده‌اند، طرد و مجبور به پاسخگویی کنیم… دونالد ترامپ نخستین رئیس جمهوری در عمر من است که در تلاش اتحاد شهروندان آمریکا نیست –و حتی تظاهر به تلاش هم نمی‌کند. ما شاهد عواقب سه سال این عملکرد عامدانه بوده‌ایم.»

متیس حتی به روح همکاری‌های مشترک آمریکا و متحدان اروپایی‌اش در مبارزه با آلمان هیتلر اشاره کرد که بعدها به ایجاد پیمان آنلانتیک شمالی (ناتو) منجر شد تا با آن چه در آمریکا در حال وقوع بود، مبارزه کند. او گفت: «شعارهای نازی‌ها برای نابود کردن ما… تفرقه و حکومت بود. پاسخ آمریکا: اتحاد قدرت ماست، است. ما باید برای چیره شدن به این بحران، آن اتحاد را زنده کنیم – با این اطمینان که از سیاست برتریم.»

انتقادات متیس نمایانگر سطح قابل توجه شکاف در سیاست‌های ایالات متحده و جامعه آن و نیز خصومت میان رئیس جمهور، ارتش و سرویس‌های اطلاعاتی است. برخی از مدال‌داران ارشد سابق ارتش از جمله ژنرال جان آلن، آدمیرال مایک مالِن و آدمیرال ویلیام مک رِیوِن در میان شخصیت‌هایی هستند که ترامپ را تقبیح کرده‌اند.

این شرایط فوق‌العاده و گیج‌کننده‌ای برای متحدان آمریکا در ناتو است که باید با آن کنار بیایند و هیچ تردیدی در کانادا و متحدان ناتو در سراسر جهان وجود ندارد که آینده ناتو تا حد بسیار زیادی به انتخاب میان دونالد ترامپ و جو بایدن بستگی دارد.  

اما برخی از مشکلات گریبانگیر ناتو به این که چه کسی در مقام ریاست جمهوری آینده آمریکا قرار گیرد، ارتباطی ندارد.

در همان گردهمایی ناتو که در آن متیس اعلام کرد تحت ریاست جمهوری ترامپ ناتو مطابق معمول به کارش ادامه خواهد داد، در پشت درهای بسته به رهبران آن گفت: «من باید شما را در جریان واقعیت‌های سیاسی ایالات متحده بگذارم و از مردمم با قید انصاف بخواهم… اگر ملت‌های شما نمی‌خواهند ببینند آمریکا تعهداتش را در قبال ناتو کاهش داده است، هرکدام شما باید نشان بدهید که از آرمان مشترک ما دفاع می‌کنید.»  

بی‌تردید ترامپ نخستین رئیس جمهور آمریکا و آخرین آن نیست که از سایر اعضای ناتو می‌خواهد بودجه بیشتری به این پیمان اختصاص دهند. بارها هم دستگاه‌های رهبری جمهوری‌خواه و هم دموکرات از آن چه بار غیر منصافانه هزینه‌های ناتو بر گرده آمریکا خوانده‌‌اند، انتقاد کرده‌اند.

رابرت گِیتس، وزیر دفاع باراک أوباما نُه سال پیش در نطق خداحافظی‌اش از ناتو هشدار داد که اتحاد آمریکا با اروپا با یک «آینده تاریک اگر نه ملالت‌آور» روبه‌روست زیرا متحدانش «آماده و مشتاق‌اند که مالیات‌دهنده آمریکایی سنگینی بار کاهش‌هایی را که اروپا در بودجه‌های دفاعی‌اش داده بر دوش بکشد.»

گیتس ضمن اشاره به مورد لیبی که در آن هنگام هدف بمباران‌های ناتو قرار گرفته بود گفت که بسیاری از اعضای ناتو قادر به شرکت در این کارزار نبوده‌اند زیرا «قابلیت نظامی آن را نداشتند».

لیبی نمونه محدودیت‌های ناتو بدون ایالات متحده بود. اقدام به سرنگونی معمر قذافی به تحریک دیوید کامرون، نخست وزیر وقت بریتانیا و نیکلاس سارکوزی رئیس جمهور فرانسه صورت گرفت.  

واشینگتن در ابتدا برای شرکت در این حمله اکراه داشت، اما قدرت‌های اروپایی به سرعت متوجه شدند که قادر نیستند بدون کمک‌های تسلیحاتی آمریکا ادامه دهند. اوضاع اکنون هم درصورت یک اقدام دیگر ناتو برای یک درگیری گسترده بدون کمک آمریکا، به همان صورت خواهد بود.   

ترامپ در کنفرانس سران ناتو درسال ۲۰۱۸ از اعضای پیمان خواست که حق عضویتشان را از دو درصد بودجه دفاعی به چهار درصد افزایش دهند. انتقادکنندگان از آقای ترامپ خاطرنشان کردند که ایالات متحده، خود، ۳. ۵ درصد بودجه دفاعیش را به ناتو اختصاص داده است. اما این واقعیت به‌جای خود باقی است که حق عضویت آمریکا – در مبلغ – نسبت به سایر اعضای ناتو بسیار چشمگیر است.

در جریان مبارزات انتخابات ریاست جمهوری اخیر، ترامپ گفت او عامل یک افزایش ۱۳۰ میلیارد دلاری به هزینه‌های ناتو بوده است. در واقع اعضای ناتو در طول جنگ اوکراین بودجه بیشتری را به این پیمان اختصاص دادند، اما این هم یک واقعیت است که سرزنش‌های مکرر آقای ترامپ، دولت‌های ناتو را مجبور به افزایش بودجه‌های دفاعیشان کرده است.

یِنس اشتولتنبرگ، دبیر کل ناتو تلاش کرد روابط را با رییس جمهور آمریکا دوستانه نگاه‌دارد. او ادعای ترامپ را در مورد افزایش ۱۳۰ میلیاردی بودجه ناتو تایید کرد. او حتی در معامله‌ای میانجیگری کرد که در آن پرداخت‌های ایالت متحده به پروژه‌های مشترک ۲. ۵ میلیارد دلاری ناتو، همانند آلمان از ۲۲ درصد به ۱۶ درصد کاهش یابد. آلمان به ویژه به رغم اقتصاد کوچک‌ترش اخیرا هدف انتقادهای ترامپ بوده است.

دونالد ترامپ می‌گوید انگیزه سایر اعضای ناتو برای اختصاص بودجه بیشتر به ناتو با به روی کار آمدن دموکرات‌ها از میان خواهد رفت. او به خبرنگاران خارج از ساختمان کاخ سفید گفت: «به بایدن بگویید چگونه ناتو از او و أوباما سوءاستفاده کرد. ما تقریبا تمام هزینه‌های ناتو را تامین می‌کردیم. ما از کشورها حفاظت می‌کنیم. این کشورها باید خود را با ما حفظ کنند. باید پرداخت کنند.»

در صورت پیروزی دونالد ترامپ سیر تحولات به کجا خواهد کشید؟ برخی منتقدان می‌گویند او همچنان به اخلال‌گری‌هایش ادامه داده و ارزش‌های اساسی و قدرت‌های ناتو را تحت لوای إصلاحات تضعیف خواهد کرد.

دونالد ترامپ هم اکنون نیز اشاره کرده است که کشورهای خارج از اروپا می‌توانند به اتحاد ناتو بپیوندند. او پس از صدور دستور ترور قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس، توصیه کرد که کشورهای خاورمیانه مثل عربستان سعودی باید به عضویت ناتو دربیایند. او همچنین به برزیل با رئیس جمهور دست راستی و عوام‌گرایش، ژائر بولسونارو به عنوان عضو آینده ناتو اشاره کرد.

ژنرال بازنشسته، داگلاس لوت، سفیر آمریکا در ناتو درسال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ به نشریه پولیتیکو گفت: «احتمال دارد ترامپ به اقدامات اخلال‌گرایانه‌اش هم در زمینه نظامی و هم سیاسی ادامه دهد. قصد اعلام شده او برای خروج نیروهای آمریکا (بدون ترک ناتو) واقعیت خواهد یافت و نمایانگر تعهد آمریکا به خروج و در نتیجه کاهش قدرت دفاعی ناتو خواهد بود.»

برخی نیز معتقدند که ممکن است ترامپ در دور دوم ریاست جمهوری به کلی از پیمان ناتو خارج شود. جان بولتون، مشاور امنیت ملی مستعفی ترامپ مدعی است که احتمال زیادی دارد که نبود افرادی مثل او که رئیس جمهور را ترغیب به ادامه عضویت کنند، باعث خروج ایالات متحده از پیمان ناتو شود.

بولتون اخیرا گفت: «این درست نیست که ما او را متقاعد کرده‌ایم که ناتو در واقع پیمان خوبی است و او متوجه شده نمی‌تواند پایش را از خط بیرون بگذارد و از آن خارج شود…اگر او دوباره انتخاب شود، این حفاظ سیاسی اگر به طور کامل برداشته نشود، تا حد بسیاری سست خواهد شد.

افراد کمتری در حلقه او باقی خواهند ماند همان طور که اکنون مثل من و برخی دیگر افراد کمتری (در کنار او) باقی مانده‌اند که بگویند خروج از ناتو ایده بسیار بدی است.»  

بولتون همچنین در کتابش «اتاقی که در آن اتفاق افتاد» خروج ترامپ از ناتو را پیش‌بینی کرده است. این هشدار و دیگر هشدارهای مقامات امنیتی آمریکا مورد استفاده حزب دموکرات آمریکا قرار گرفته است.

جو بایدن در یکی از رویدادهای جلب اعانه‌اش گفت: «اگر من ببازم و او پیروز شود، خواهید دید نکاتی را که گفته‌ام به حقیقت خواهد پیوست، به این معنی که اگر او پیروز شود دیگر ناتویی باقی نخواهد ماند.» آقای بایدن همچنین در گفت‌وگو با شبکه سی‌ان‌ان، آقای ترامپ را به «تهدید ناتو» و «تحت فشار گذاشتن دوستانمان» متهم کرد.

او افزود: «آن چه مرا در خارج نگران می‌کند این است: این نظریه که ما می‌توانیم به تنهایی و بدون اتحاد با سایرین برای ۲۰ تا ۳۰ سال آینده عمل کنیم یک فاجعه است. من از نسلی می‌آیم که در آن سعی می‌کردیم آمریکا پلیس دنیا باشد. ما نمی‌توانیم همه جا حضور داشته باشیم. به متحدانمان نیاز داریم. او (ترامپ) آن‌ها را متلاشی می‌کند. او (ترامپ) از اراذل و اوباش حمایت می‌کند. او از کیم جونگ اون حمایت می‌کند که از اراذل و اوباش است. او از پوتین حمایت می‌کند که یک دیکتاتور واقعی است.»

در میان اعضای اروپایی ناتو گفته شده است که پیمان باید ساختاری برای دفاع از منافع خودش ایجاد کند.

امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه به ویژه در این مورد اظهارنظر کرده است. سال گذشته ترامپ کنفرانس سالیانه ناتو را در لندن پیش از موقع و بدون شرکت در کنفرانس مطبوعاتی که قرار بود به مناسبت هفتادمین سالگرد ایجاد این پیمان برگزار شود، ترک کرد. گفته شد او به اعتراض، این گردهمایی را پس از دیدن ویدیویی  ترک کرد که نشان می‌داد بوریس جانسون، امانوئل مکرون و جاستین ترودو همراه با شاهزاده خانم آن او را مسخره می‌کنند.

کنفرانس مطبوعاتی مکرون به دنبال آن دو برابر بیش از کنفرانس مطبوعاتی بوریس جانسون، میزبان گردهمایی طول کشید که در جریان آن آقای مکرون به آینده تانو اشاره کرد. رئیس جمهور فرانسه پیش از کنفرانس نیز با توصیف ناتو به عنوان سازمانی مبتلا به «زوال عقل» و فقدان چشم‌اندازی راهبردی در ناتو موجب بروزجنجال شده بود.

مکرون می‌خواهد ناتو خود را برای کاهش حضور آمریکا آماده کند، خود را توسعه دهد، سیاست‌های اروپا بیشتر در آن ادغام شود و روابطش را با روسیه مورد تجدید نظر قرار دهد. برخی از دیگر اعضا به ویژه کشورهای منطقه بالتیک و اروپای شرقی سخت با این برخورد به مخالفت برخاستند.

ناتو افزون بر خطر از هم گسستگی ساختارهایش در آینده با مشکلات دیگری نیز روبه‌رو است. سه عضو ناتو – ترکیه، یونان و فرانسه – در منطقه مدیترانه در مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند. سه کشور – ترکیه، ایتالیا و فرانسه – از جبهه‌های مخالف در جنگ داخلی لیبی حمایت می‌کنند. ترکیه واحدهایی را به خاک سوریه اعزام می‌کند که نیروهای سه عضو دیگر ناتو – آمریکا، بریتانیا و فرانسه – در آن حضور دارند.  

در عین حال، ادامه بحث ناخوشایند بودجه دفاعی ناتو به دلیل عواقب همه‌گیری ویروس کرونا، یک مساله عمیق اقتصادی است. برای مثال، با توجه به محدودیت‌های مالی ناشی از کووید-۱۹، بی‌اطمینانی‌های عمیقی درمورد نتیجه «بررسی مجدد و یک‌پارچه» دفاع و امنیت در بریتانیا وجود دارد و معلوم نیست که حال اصولا چنین بررسی صورت پذیرد.    

بعید به نظر می‌رسد که پیمان ناتو بتواند بدون شرکت فعالانه ایالات متحده به همه این مسائل بپردازد. انتخابات ریاست جمهوری آمریکا ممکن است عاملی بسیار مهم در اتخاذ این تصمیم باشد که آیا ایالات متحده به نقش سنتی خود در رهبری اتحاد برتر نظامی غرب ادامه خواهد داد یا نه.