عاشورا در ایران، تحت حکومت دینی شیعی، فقط یک مراسم مذهبی صرف نیست بلکه ابعاد سیاسی و تبلیغاتی و فرهنگی دارد و از لنز آن می‌توان به تحولات و روند اندرکنش (تعامل) جامعه و قدرت نگاه کرد. عاشورای ۱۴۰۰ از این جهت یک فصل از کتاب قطور کنترل و مهندسی اجتماعی و دینی در ایران است و از دریچه‌ آن می‌توان نکاتی را در مورد جامعه‌ ایران و حکومتی که این جامعه را کنترل و مهندسی می‌کند، استخراج کرد. به پنج تصمیم، سیاست و کنش حکومت در دوره‌ مراسم محرم ۱۴۰۰ اشاره می‌کنم.

پاکیزه سازی مراسم عاشورا

سنت مداحی در ایران بر اساس یک اصل بنیادین قوام گرفته است: اینکه محدودیت‌هایی که روحانیون در بیان تاریخ شیعه و عاشورا یا دستورات دینی دارند، برای چند روز تعطیل شود. حتی مراجع تقلید شیعه مثل بروجردی هم بر این موضوع انگشت گذاشته‌اند. مداحی و شریعت محوری همیشه با هم فاصله داشته‌اند چون دو گروه مخاطب یا مصرف‌کننده‌ متفاوت دارند. وجه جذابیت مراسم عزاداری محرم برای کسانی که در این مراسم شرکت می‌کنند این است که درست مانند روز هالووین، در چارچوبی امضا شده می‌توانند از بسیاری از قواعد جاری و شرعی فاصله بگیرند و به گونه‌ای رفتار کنند و لباس بپوشند که در طول سال چنین نمی‌کنند: بر سروصورت خود گل بمالند، در ملاعام شیون و زاری کنند، نیمه‌عریان شوند (فقط برای مردان)، خیابان‌ها و کوچه‌ها را برای خود قُرُق کنند و عَلَم و کُتَل هوا کنند.

از این جهت صدور دستورالعمل‌ برای تعیین نوع عزاداری یا ارسال نوحه‌های خاص یا دستورالعمل‌های ویژه کرونا برای هیئت‌ها و مداحان از سوی حکومتی که خود را در این امر محق می‌بیند (با تامین زندگی مداحان و پرداخت هزینه‌ اکثر تکیه‌ها و هیئت‌ها) مثل صدور دستورالعمل دولتی برای شب هالووین است. هالووین برای تغییر نقش‌ها و برهم زدن هنجارها در شبی خاص است و نه رعایت دستورالعمل‌های دوچندان. حکومت در این دستورالعمل‌ها می‌خواهد مراسم محرم را مثل امور دیگر در ایران ایدئولوژیزه و اسلامی کند.

همان‌طور که ووک‌های غربی با تلاش برای پاکیزه سازی هالووین (ممنوع کردن پوشیدن برخی لباس‌ها یا آرایش‌ها که برای برخی گروه‌ها توهین‌آمیز تلقی می‌شود) هالووین را خراب می‌کنند -هالووین برای مسخره‌بازی و شوخی با هر چیزی است و امر مقدس ندارد- دولتی کردن و صدور دستورالعمل برای نوحه‌ها و عزاداری‌ها هم مراسم محرم را برای «بچه‌های محل» خراب می‌کند.

عاشورا یک سنت کوچه و بازاری است. شما اگر این‌ها را از عاشورا و هیئت بگیرید، دیگر جذابیتی برای آن باقی نمی‌ماند. عاشورا جای رعایت دستورالعمل‌های ستاد مقابله با کرونا نیست و آن‌ها که چنین اظهارنظرهایی را با دلسوزی و دینداری بیان می‌کنند، معنا و کارکرد مراسم محرم را نفهمیده‌اند. 

از طرفی، این مداحی بی‌ترمز است که مخاطب جمع می‌کند نه مداحی پاکیزه و مهندسی شده. مداحان خوش‌ذوق حتی در اشعار خود هم محدودیت‌های کرونایی را به سخره گرفتند؛ مثل این مورد: «جونم رو فدا می‌کنم، نشه روضه تو تعطیل/ من حتی اگه اینجا بیماری بگیرم/ پای عشق تو می‌مونم بازم/ اصلا رسمش هم اینه/ جون می‌دم که ببینی جون دادن می‌شه آغاز کارم» 

حکومت چهار دهه است که می‌کوشد این مراسم را پاکیزه و مهندسی کند (با سرازیر کردن صدها میلیارد تومان به این صنعت) اما این صنعت پاکیزه‌شدنی نیست و اصرار بر پاکیزگی آن را به حاشیه می برد.

آزمودن آیین‌های جدید عزاداری

جمهوری اسلامی به مدت چهار دهه تلاش کرد برای ایرانیان آیین‌سازی کند تا آیین‌های عرفی و باستانی گذشته را فراموش کنند. این آیین‌ها البته باید رنگ بوی عاشورایی و شیعی می‌داشتند. در سال‌های اخیر ابتکارات مهندسان فرهنگی دولتی مثل آیین‌های موکب سازی، سوزاندن ۷۲ کبوتر زنده، تبرک حسینیه‌ها، شمع‌گردانی و شمشیر‌گردانی (آخری نماد گردن زدن و بسط اسلام در دنیا است) یا برگزاری مراسم عزاداری در کویر (سمنان) به ابتکارات سال‌های قبل اضافه شده است و همانند آن‌ها با قطع بودجه‌های دولتی به‌زودی فراموش می‌شوند؛ چون نه در مراسم سنتی محرم در ایران ریشه‌ دارند و نه با دنیای ذهنی انسان ایرانی که افسرده و شکست‌خورده و خسته است، نسبتی دارند.

شکوه و جلال دادن به مراسم وجه اصلی این آیین‌های حکومت ‌ساخته است. به نظرمی آید حکومت از همه‌ ظرفیت‌های عاشورا برای بستن بار شرکت‌ها و موسسات «خودی‌» و تبلیغات سیاسی بهره گرفته و این چشمه نیز مانند آب‌های زیرزمینی کشور در حال خشکیدن است.

ابتلا و مرگ بیشتر با ویروس کرونا

درست همانند سال ۱۳۹۹ که عاشورا در آغاز موج دوم همه‌گیری نقشی انکارناپذیر داشت، عاشواری ۱۴۰۰ نیز را در تداوم موج پنجم (به بیان مقام‌ها) همین نقش را بازی می‌کند. (بر اساس منحنی‌ها، آمار مبتلایان و تعداد مرگ‌ومیر در ایران روند صعودی نسبتا متداومی داشته و جدا کردن این امواج از هم دشوار است) هم کارشناسان دولتی و هم مداحان می‌دانند که مراسم عاشورا در افزایش تعداد مرگ‌ومیرها نقش دارد. کارشناسان دولتی مدام در مورد رعایت دستورالعمل‌ها در مراسم اخطار می‌دهند و از تداوم موج پنجم تا یک یا یک ماه و نیم آینده خبر می‌دهند که مستقیما با این گونه اجتماعات رابطه دارد.

به ویدیوهای مراسم تاسوعا و عاشورا در شهرهای ایران (۳۳۶ شهر با وضعیت قرمز در آستانه‌ محرم) نگاه کنید: عزاداران نه ماسک دارند و نه فاصله‌ها را رعایت می‌کنند. حتی بدن را نیمه عریان می‌کنند تا لباس هم مانع بسط بیشتر ویروس نشود. مداحان برای بیان علم به اینکه عزاداری‌ها در بسط ویروس نقش دارند، روش دیگری دارند؛ برخی از آن‌ها کسانی را که در این مراسم ویروس بگیرند و بمیرند، شهید و عاشق امام حسین معرفی می‌کنند.

زحمت بیشتر برای ناهمرنگ‌ها

در سوی دیگر،‌ جمعیتی از ایرانیان‌اند که حتی نمی‌خواهند دسته‌‌های عزاداری را در هم خیابان ببینند یا صدای تکیه‌ها و هیئت‌ها به گوششان برسد. آن‌ها در ایام عزاداری به ویلاهای خود یا ویلاهای اجاره‌ای می‌روند. امسال نیز همانند سال گذشته حکومت با تمسک به کرونا این جماعت را با دردسر سفر (بستن جاده‌های هراز و چالوس در روزهای نزدیک به عزاداری‌ها) و صدور جریمه‌های میلیونی برای سفر گرفتار کرد. البته آن‌ها که می‌توانستند کسب‌وکار و شغل را زودتر رها کنند، قبل از شروع محدودیت‌ها و مجازات‌های سفر به جاده زدند و یک هفته‌ای در ویلاها اتراق کردند. در ایران هر کس که وضع مالی‌اش بهتر باشد، کمتر از محدودیت‌های اسلامی زجر می‌کشد. با پول در ایران همه‌چیز می‌توان خرید؛ حتی کاهش زجر ناشی از حضور اسلام سیاسی/آیینی در حوزه‌ عمومی را.

تعطیلی زندگی برای بزرگداشت مرگ

در ایران سابقه نداشته است که بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها را برای مراسم مذهبی تعطیل کنند. این سنت در عصر شکل‌گیری دولت مدرن در دوران رضا شاه در ایران جا افتاد که بهداشت و درمان تعطیلی ندارد و حتی مقام‌های جمهوری اسلامی هم خلاف آن عمل نکردند. آن‌ها سینما و تئاتر و مدرسه و دانشگاه را برای عزاداری معصومان خود تعطیل می‌کردند اما به مراکز درمانی کاری نداشتند. اما بهانه‌ کرونا این سنت درست و عقلانی را نیز به سطل زباله‌ انداخت.

در ایام تاسوعا و عاشورای ۱۴۰۰ مراکز تزریق واکسن نیز تعطیل شدند تا آخرین کورسوی امید به زنده ماندن آن هم با واکسن‌های چینی و روسی (ساخت داخل با اسم برکت با ۱۰ برابر امکان مرگ پس از تزریق در مقایسه با واکسن‌های غربی بر اساس گزارش مرکز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات ایران) را برای دو روز از میان ببرند. در حالی که تزریق دوز دوم واکسن زمان مشخصی دارد و تعطیل‌بردار نیست.

نظامی که در کتاب‌های درسی خود ادعا دارد بهترین درمان را برای بیماران مبتلا به کرونا فراهم کرده است، واکسن زدن را در روزهای تاسوعا و عاشورا تعطیل نمی‌کند. در دورانی که مراسم مذهبی در ایران عرصه‌ کار خیر و رسیدگی به فقرا بود (پیش از شکل‌گیری نظام نکبت و فلاکت) واکسن زدن در عزاداری‌ها می‌توانست یکی از اعمال خیر تعبیر شود اما اسلام سیاسی برای مراسم مذهبی هم سمی مهلک است.