کشورهای آفریقایی به دلیل منابع و معادن عظیم، در دهه‌های اخیر به محل رقابت قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای تبدیل شده‌اند. ترکیه در سال‌های اخیر  سرمایه‌گذاری  زیادی در زیرساختار برخی از کشورهای آفریقایی انجام داده است. برخی از کشورهای آفریقایی، از جمله نیجریه و الجزایر، نقش مهمی در امنیت انرژی ترکیه ایفا می‌کنند. حضور ترکیه در تحولات لیبی نیز در راستای سیاست کلی ترکیه در قبال قاره آفریقا ارزیابی شده است. هرچند توافق دریایی ترکیه با دولت وفاق ملی لیبی باعث شد تا ترکیه کاملا از معادلات انرژی دریای مدیترانه حذف نشود، حضور  برخی نیروهای شبه‌نظامی ترکیه (شرکت امنیتی «سادات»)  و نیز تمایل کشورهای آفریقایی به خرید پهپادهای ترکیه ( تی‌بی ۲)  باعث شد تا حساسیت قدرت‌های منطقه نسبت به افزایش حضور و نفوذ ترکیه در آفریقا افزایش یابد و برخی کشورها صراحتا مخالفت خود را با حضور ترکیه در برخی کشورهای آفریقایی، از جمله لیبی، اعلام کنند و خواستار خروج شبه نظامیان ترکیه از این کشور شوند.

 برگزاری نشست مشترک ترکیه با کشورهای آفریقایی

 روز جمعه، ۱۸ دسامبر، نشست دوروزه ترکیه با کشورهای آفریقایی در استانبول در حالی آغاز شد که در سال‌های اخیر روابط سیاسی- اقتصادی و نظامی ترکیه با کشورهای آفریقایی شتاب بیشتری گرفته است. با افزایش نمایندگی‌های دیپلماتیک ترکیه در آفریقا، شمار سفارتخانه‌های ترکیه در آفریقا از ۱۲ مورد در سال ۲۰۰۲ به ۴۳ سفارت رسیده است و تعداد سفارتخانه‌های آفریقا در آنکارا نیز از سال ۲۰۰۸ از ۱۰ سفارتخانه به ۳۷ افزایش یافته است. 

اردوغان در سمت‌های مختلف، از بیش از ۳۰ کشور آفریقایی دیدار کرده است. در بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰، در حدود ۵۰۰ سفر بین مقامات ترکیه و کشورهای آفریقایی صورت گرفت. ترافیک سفرهای سیاسی مقامات ترکیه و آفریقا، اهمیت جایگاه این قاره را در سیاست خارجی ترکیه به خوبی مشخص می‌کند. حجم تجارت بین ترکیه و کشورهای آفریقایی نسبت به سال ۲۰۰۳ تقریباً ۵ برابر شده است و به‌رغم تاثیرات منفی شیوع ویروس کرونا، در سال ۲۰۲۰ از مرز ۲۵ میلیارد دلار گذشت. هدف ترکیه افزایش حجم تجارت با کشورهای آفریقایی رسیدن به مرز ۵۰ میلیارد دلار است.

«ترکیش ایرلاین» که اولین پرواز خود را به آفریقا در سال ۱۹۵۶ انجام داده بود، در سال‌های اخیر به سرعت خطوط پروازی خود را به آن قاره گسترش داده است. در حالی که «ترکیش ایرلاین» در سال ۲۰۰۲  فقط به  ۶  کشور آفریقایی پرواز داشت، این تعداد  در ماه گذشته با آخرین پرواز به لواندا، پایتخت آنگولا، به ۶۱  مقصد و فرودگاه رسید. 

دیپلماسی عمومی هم نقش مهمی در پیشبرد سیاست خارجی ترکیه در آفریقا ایفا می‌کند. در سال‌های اخیر تعداد دانشجویان بورسیه آفریقایی در ترکیه افزایش یافته است. موسسه «یونس امره» در بسیاری از کشورهای آن قاره به معرفی فرهنگ و زبان ترکی می‌پردازد. بنیاد معارف ترکیه- موسسه آفاد و تیکا ( برای کمک‌ در امر آب‌رسانی و نیازهای اولیه)  و نیز هلال احمر ترکیه، حضور فعالی در پروژه‌های بشردوستانه در آفریقا داشته  است.

مولود چاووش اوغلو در جریان نشست مشترک ترکیه با آفریقا گفت که بر خلاف محافلی که از آفریقا با توسعه‌نیافتگی، جنگ‌های داخلی و کودتا یاد می‌کنند، ترکیه نگاهی جدی به روابط با آفریقا دارد، به آفریقا اعتقاد دارد و روابط آن با آفریقا بلند مدت و استراتژیک است.  او افزود که هدف ترکیه این است که با آفریقا به صورت متحد به سوی آینده حرکت کند، و به حضور ۱۶ رئیس دولت و ۱۰۲ وزیر آفریقایی در سومین اجلاس سران مشارکت ترکیه و آفریقا شرکت اشاره کرد.

چین و پروژه «یک جاده یک کمربند» در آفریقا

چین با امکانات وسیع مالی، نگاه ویژه‌ای به قاره آفریقا دارد. موسسه «کنفوسیوس» در ۵۰ کشور آفریقایی نمایندگی دارد و به دانشجویان آفریقایی زبان چینی آموزش می‌دهد. چین همچنین به بیش از یک میلیون نفر از ساکنان آفریقا پاسپورت چین داده است.  حضور برخی از کشورهای آفریقایی در مسیر پروژه «یک جاده یک کمربند» چین نیز عامل مهم دیگری است که پکن بتواند با آن تحرکات بقیه رقبا را در آن قاره به‌دقت رصد کند. پکن با دیپلماسی ایجاد بدهی، کشورهای فقیر آفریقایی را بیشتر به خود وابسته می‌کند.

حضور فعال روسیه در آفریقا

در شهریور گذشته، امضای قرارداد نظامی روسیه با کشور‌های آفریقایی  با واکنش رسانه‌های غربی مواجه شد. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، با امضای یک توافقنامه نظامی و امنیتی با جمهوری فدرال نیجریه، بزرگترین کشور قاره آفریقا، گام جدیدی برای تحکیم حضور کشور خود در آن قاره ثبت کرد. نیروهای واگنر روسیه به صورت فراگیر در لیبی حضور دارند و کشورهای منطقه بارها خواستار خروج واگنر وبقیه شبه‌نظامیان از لیبی شده‌اند. سودان از جمله کشورهایی است که روسیه درصدد افزایش حضور و نفوذ در آن است. روسیه روز ۸ دسامبر ۲۰۲۰، قراردادی ۲۵ ساله با سودان برای ایجاد پایگاه دریایی در بندر سودان در سواحل دریای سرخ امضا کرد. مسکو هدف از آن قرارداد را گسترش کمک‌های نظامی خود در خاورمیانه و شمال آفریقا عنوان کرد. به‌ویژه فرانسه که کشورهای آفریقایی را «حیات‌خلوت» خود به‌شمار می‌آورد، از حضور روسیه و ترکیه در بین کشورهای آفریقایی، به ویژه لیبی، ناخشنود است.

افزایش صادرات نظامی ترکیه به آفریقا

 به گزارش روزنامه «صاباح»، در پنج سال اخیر علاقه کشورهای مختلف آفریقایی، مانند لیبی، سومالی، تونس، رواندا، نیجریه، اوگاندا، سنگال، بورکینافاسو، چاد، مراکش، غنا، و آفریقای جنوبی به تسلیحات دفاعی ترکیه بیشتر شده است و صادرات صنایع دفاعی ترکیه به آن کشورها در برخی موارد بیش از ۵۰۰ درصد افزایش یافته است. در سال جاری نیز قراردادی چندصد میلیون‌ دلاری با تونس و رواندا برای صادرات تسلیحات نطامی امضا شد. تا ماه سپتامبر ۲۰۲۱، ارزش مجموع صادرات صنایع دفاعی ترکیه از ۲ میلیارد دلار فراتر رفته است.

نیروهای مسلح ترکیه در چارچوب  نیروهای حافظ صلح سازمان ملل متحد، از سال ۲۰۱۶ در مالی و جمهوری آفریقای مرکزی حضور دارند. در سال ۲۰۱۷، ترکیه مرکز فرماندهی نیروی ضربت سومالی را تأسیس کرد که بزرگترین مرکز آموزش نظامی در خارج از ترکیه است. در این مرکز، افسران و درجه‌دارانی که ستون فقرات ارتش سومالی را تشکیل می‌دهند، آموزش می‌بینند. برنامه آموزشی نیروی هوایی ارتش ترکیه برای دانشجویان نظامی لیبی نیز در چارچوب «یادداشت تفاهم همکاری امنیتی و نظامی» تدارک دیده شده است، ادامه دارد. ۹۰ نفر از نیروهای ضدتروریسم ارتش لیبی که از جدیدترین آموزش‌های مقدماتی و پیشرفته آن کشور برخوردار شده‌اند، از سوی ارتش ترکیه آموزش دیدند.

در ماه‌های گذشته تماس‌های متعددی بین مقامات دولتی ترکیه و اتیوپی برای فروش پهپادهای «بایراکتار» به آن کشور صورت گرفته است. قرارداد صادرات پهپادهای ترکیه در ماه اوت گذشته در جریان  سفر  ابی احمد علی، نخست وزیر اتیوپی، به ترکیه بین او و رئیس جمهوری اردوغان ، امضا شد. بر اساس تصمیمی که در نشست آنکارا اتخاذ شد، ترکیه هم پهپادهای بایراکتار به آن کشور می‌فروشد و هم پشتیبانی آموزشی نظامی ارائه می‌کند. در چند ماه اخیر، افسرانی از ارتش اتیوپی برای آموزش اپراتوری پهپادهای بایراکتار تی بی ۲  به ترکیه رفته‌اند.

با توجه به موارد فوق، ترکیه در بخش تسلیحات نظامی، به‌ویژه پهپادها، از قابلیت زیادی برای افزایش صادرات به کشورهای آفریقایی برخوردار است. این صادرات، زمینه حضور نطامی مشاوران ارتش ترکیه را در آفریقا فراهم خواهد کرد. در بخش اقتصادی، چین با توجه به منابع مالی عظیم خود، رقیبی در آفریقا نخواهد داشت. قرارداد دریایی ترکیه با لیبی از اهمیت استراتژیکی برخوردار است و حضور نظامی ترکیه در تحولات لیبی ادامه خواهد یافت. منافع متضاد ترکیه و فرانسه در آفریقا نیز به عنوان یکی از عوامل اختلاف در روابط آنکارا -پاریس، ادامه خواهد یافت. با این حال، کاهش ارزش لیر ترکیه در ماه‌های اخیر می‌تواند در حضور و نفوذ ترکیه در آفریقا تاثیر منفی داشته باشد. البته حضور و نفوذ  چین و روسیه در تحولات کشورهای آفریقایی در کنار فرانسه همچنان به عنوان  سه عنصر تاثیرگذار، می‌تواند دامنه فعالیت ترکیه را در این کشورها محدود کند و در برخی کشورها مثل لیبی، می‌تواند به تشديد اختلاف آنکارا  با مسکو و پاریس نیز بیانجامد.