«به من اشتباهی اطلاعات نادرست دادند.» این جمله در ویدیوی جدید داریوش مهرجویی بعد از تمدید پروانه نمایش فیلم «لامینور» مشخص نمی‌کند که چه کسانی به انتقال اطلاعات اشتباه به کارگردان باسابقه سینمای ایران متهم‌اند. اما وقتی چند ساعت قبل‌تر، معاون نظارت و ارزشیابی سازمان سینمایی وزارت ارشاد گفت که تهیه‌کننده این فیلم به «رفتارهای خارج از شئونات و جوسازی‌های بی‌مورد و دادن اطلاعات غلط» به مهرجویی متهم است و تاکید کرد سازمان سینمایی با او «برخورد قانونی» می‌کند، مشخص شد در سناریوی مقام‌های سینمایی قرار است شخص ثالثی قربانی شود.

ماجرای اعتراض تند و تیز داریوش مهرجویی به حذف فیلم جدیدش از اکران نوروزی به بهانه «منقضی» شدن مجوز نمایش، ابعادی فراتر از سینما گرفت و خیلی زود تبدیل به نماد استیصال در برابر سانسور و رسیدن به نقطه جوش و اعتراض شد. مهرجویی در ویدیوی اولی که منتشر کرد، در تمام مدت برگه پروانه نمایش را مقابل دوربین تکان می‌داد و از «اشباحی» سخن می‌گفت که پشت پرده درباره فیلم‌ها قضاوت می‌کنند و بعد رو به آن‌ها می‌گفت: «شما کی هستید؟» هویت کسانی که به بهانه تمدید نشدن پروانه نمایش، اجازه حضور فیلم کارگردان پیشکسوت در اکران نوروز ۱۴۰۰ را ندادند، اتفاقا مشخص است. چیزی که هرگز معلوم نشده، صلاحیت آن‌ها برای تصمیم‌گیری درباره حیات و ممات آثار هنری است. تجربه نظارت و سانسور سینما در دوران بعد از انقلاب نشان داده است که هیچ معیار مشخص و دقیقی وجود ندارد و معمولا پاسخگویی هم در کار نیست.

«لامینور»، دو سال بعد

بیست و دومین فیلم سینمایی بلند داریوش مهرجویی از زمان تولید در سال ۹۸ تا امروز درگیر جنجال بوده است. وقتی تهیه‌کننده در هنگام فیلمبرداری تلاش کرد از بنیاد سینمایی فارابی وام بگیرد، به «صندوق اعتباری هنر» معرفی شد و این نهاد نسبتا تازه تاسیس برای پرداخت وام ۴۰۰ میلیونی خواستار «بررسی سوابق» داریوش مهرجویی شد. سازندگان از این اقدام به خشم آمدند و رضا درمیشیان، تهیه‌کننده جوان فیلم‌، یک نامه سرگشاده به مدیرعامل بنیاد فارابی نوشت که به مقام فیلمسازی قدیمی توهین شده است و در نهایت اعلام کرد «لامینور» بدون کمک دولت و با سرمایه بخش خصوصی ساخته می‌شود.

مدت کوتاهی گذشت و درحالی‌که همه منتظر رونمایی از فیلم جدید مهرجویی در سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر بودند، تهیه‌کننده گفت متقاضی شرکت در جشنواره نمی‌شود. آخرین دوره جشنواره پیش از شیوع کرونا بدون حضور مهرجویی برگزار شد، اما فیلم که از دولت وقت مجوز نمایش گرفته بود در ترکیب اکران نوروز ۹۹ قرار گرفت. همه‌گیری کرونا اما کرکره سالن‌های سینما را پایین کشید و فیلم مهرجویی دیده نشد. اکران سینما در سال ۹۹ تقریبا تعطیل بود. برخی فیلم‌ها مانند «خروج» ابراهیم حاتمی‌کیا آنلاین اکران شدند و برخی دیگر مانند «شنای پروانه» به شکل متناوب در سینماها به نمایش درآمدند. سینمای ایران که با وضعیت جدیدی مواجه شده بود، مهرجویی و فیلم آخرش را فراموش کرد. سی و نهمین جشنواره فیلم فجر هم در میانه ترس و بیم از ادامه همه‌گیری برگزار شد و سپس در اکران نوروز ۱۴۰۰ فیلم مسعود کیمیایی به نمایش درآمد، ولی خبری از «لامینور» نشد.

چند هفته قبل از برگزاری جشنواره فجر امسال، شایعاتی درباره متقاضی شدن فیلم مهرجویی برای حضور در چهلمین دوره این رویداد منتشر و بلافاصله تکذیب شد. هدف سازندگان این بود که «لامینور» را بعد از جشنواره امسال و دو سال بعد از ساخت در اکران نوروز ۱۴۰۱ به نمایش بگذارند. کمتر کسی فکر می‌کرد وزارت ارشاد دولت ابراهیم رئیسی حاضر شود هزینه مخالفت با اکران آخرین اثر سینمایی مهرجویی را به جان بخرد، حتی شورای صنفی نمایش، «لامینور» را یکی از هفت فیلم نهایی انتخاب‌شده برای اکران نوروز اعلام کرد، اما معادلات اشتباه از آب درآمد.

مجوزها، ابزار حکومت برای کنترل سینما

طی چهار دهه گذشته پروانه ساخت، پروانه نمایش و شوراهایی که این دو مجوز را صادر می‌کنند، اصلی‌ترین حربه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای نظارت بر سینما بوده‌اند. سازندگان همه فیلم‌ها ابتدا باید با ارائه فیلمنامه و ترکیب عوامل و اطلاعاتی ازاین‌دست درخواست پروانه ساخت بدهند. فیلمنامه‌ها به دقت در شورای پروانه ساخت بررسی و اصلاحیه‌هایی به سازندگان اعلام می‌شود، اما این کافی نیست و وقتی ساخت فیلم تمام شد، شورای دیگری اثر کامل شده را می‌بیند تا پروانه نمایش صادر کند. در سال‌های اخیر رویه جدیدی هم‌شکل گرفته است؛ فیلم‌ها یک‌بار برای نمایش در جشنواره فجر از طرف این شورا بازبینی می‌شوند و مجوز حضور در جشنواره را به دست می‌آورند، اما این به معنای صدور پروانه نمایش دائم نیست.

همین امسال فیلم «علفزار» که در جشنواره فجر حاضر بود و چهار سیمرغ بلورین -ازجمله جایزه بهترین فیلمنامه- را گرفت، برای نمایش در اکران نوروز نتوانست پروانه نمایش دریافت کند. روند اداری صدور این مجوزها، خود به ابزاری برای ایجاد محدودیت در سینما تبدیل شده است. برای مثال اگر فیلمی پروانه ساخت فیلم سینمایی دریافت نکند و با پروانه ساخت فیلم ویدیویی مقابل دوربین برود، فارغ از کیفیت، اجازه نمایش در جشنواره فجر یا دریافت پروانه نمایش سینمایی و اکران گسترده نخواهد داشت.

اعتراف‌گیری از فیلمساز ۸۲ ساله؟

بهانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای جلوگیری از نمایش «لامینور»، باطل شدن پروانه نمایش و لزوم صدور دوباره آن بود. به همین دلیل داریوش مهرجویی در ویدیوی اعتراض خود که ۱۵ اسفند منتشر شد به طعنه گفت پروانه نمایش «گوشت و شیر نیست» که فاسد شود. او ۱۸ اسفند دومین ویدیو را منتشر کرد و با تشکر از سینماگران و مردم که از او حمایت کرده بودند، گفت پروانه نمایش «لامینور» تمدید شده است. او هرچند به ارائه «اطلاعات نادرست» که باعث اعتراض او شد، اشاره کرد‌، اما اصل قضیه همچنان پابرجا است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با پروانه نمایش مانند مواد فاسدشدنی برخورد می‌کند و برای مجوزهای خود تاریخ‌ مصرف می‌گذارد.

انتشار ویدیوی اول داریوش مهرجویی که در آن به جلوگیری از نمایش فیلمش اعتراض داشت، به سرعت و با شدت زیاد در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بازتاب یافت. آشفتگی حال مهرجویی حتی بیش از محتوای سخنانش باعث اندوه بینندگان ‌شد و انگشت اتهامی که به سمت کارگزاران سانسور می‌گرفت، زبان حال بسیاری از هنرمندان بود. بازتاب منفی حذف «لامینور» از اکران نوروزی حتی با وعده نمایش این فیلم در اکران عید فطر تعدیل نشد و روندی مشابه فیلم «سنتوری» که یک روز پیش از اکران در تابستان ۸۶ کنار گذاشته شد، وعده‌هایی درباره نمایش دوباره‌اش دادند و در نهایت به محاق توقیف رفت، طی روزهای گذشته در رسانه‌ها یادآوری شد.

مجموعه این فشارها باعث شد رئیس سازمان سینمایی دستور تمدید پروانه نمایش «لامینور» را صادر کند. در خبری که از سوی سازمان سینمایی اعلام شد، آمده است که کارگردان با «اصلاحات جزئی» فیلم موافقت کرده و پروانه نمایش دوباره صادر شده است. به‌این‌ترتیب حرف تهیه‌کننده فیلم که گفته بود این فیلم دوباره بازبینی شده است، درست به نظر می‌رسد. «منقضی شدن» پروانه نمایش بهانه‌ای بود تا بخش‌های دیگری از فیلم کارگردان کهنه‌کار حذف شود.

اما ویدیوی جدیدی که مهرجویی منتشر کرده است، بازتاب‌های متفاوتی در فضای مجازی داشت. عده‌ای از روزنامه‌نگاران به صراحت تعبیر «اعتراف‌ گیری» از مهرجویی را به کار می‌برند. روز ۱۸ اسفند و قبل از انتشار ویدیوی دوم، مهدی خرمدل، روزنامه‌نگار مقیم ایران -که اولین بار ویدیوی اعتراضی مهرجویی را منتشر کرد- در توییتر خود نوشت که «برخی» همراه با محمدرضا شریفی‌نیا، بازیگر و دستیار مهرجویی در فیلم‌های گذشته‌اش به خانه کارگردان ۸۲ ساله رفته‌اند و یک ویدیوی جدید ضبط کرده‌اند که بابت تمدید پروانه نمایش تشکر می‌کند. او از این «روش نخ‌نما» انتقاد کرد.

بعد از انتشار ویدیوی دوم، صحبت از تلاش برای اعتراف گرفتن از مهرجویی مطرح شده است. این روش مرسوم در جمهوری اسلامی طی چهار دهه گذشته بوده که در حوزه فرهنگ هم اجرا شده است؛ گاهی به شکل رسمی در صداوسیما و گاهی با فشاری که مسئولان یا نیروهای امنیتی بر چهره‌های مشهور سینما، ورزش و عرصه‌های دیگر وارد کرده‌اند تا حرف‌های قبلی خود را پس بگیرند یا عذرخواهی کنند یا بگویند «سوءتفاهم» شده است.

در این مورد خاص، شائبه معامله پشت پرده برای دریافت مجوز نمایش فیلم مطرح شد که می‌تواند اعتبار هنرمند مشهوری مانند داریوش مهرجویی را خدشه‌دار کند. اما دیدگاه‌هایی که بعد از انتشار ویدیوی دوم او در شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شود، نشان می‌دهد این روش مرسوم در دهه‌های گذشته دیگر کارآیی ندارد و این بار احتمالا انگشت اتهام بینندگان به سوی همان «اشباحی» برمی‌گردد که می‌خواهند خود را از اتهام‌ها تبرئه کنند و به تاریک‌خانه امن خود در پشت پرده بازگردند.