رکورد برگزار نکردن مراسم «کتاب سال» در سال ۱۴۰۰ داشت به نام دولت رئیسی ثبت می‌شد که درنهایت و دو روز مانده به پایان سال اداری و در روز چهارشنبه ‌سوری این مراسم برگزار شد. دولت رئیسی رکوردی دیگر را به نام خود در این مراسم ثبت کرد؛ دیرهنگام‌ترین مراسم کتاب سال تاریخ ایران. مراسم کتاب سال همیشه در نیمه دوم یا سوم بهمن‌ماه، با حضور رئیس‌جمهوری و اعطای جایزه به برگزیدگان اصلی برگزار می‌شود، اما مشخص نیست چرا وزارت ارشاد نتوانست دفتر ریاست‌جمهوری را قانع کند که مراسم را در تقویم زمانی خودش‌، در حالی که تمامی مراحل و نامزد‌های اصلی هر بخش، یک ماه قبل معرفی شده بودند، برگزار کند.

جایزه کتاب سال به دلایلی یکی از مهمترین جوایز حوزه فرهنگ که پایه‌گذاری آن به سال‌های قبل از انقلاب بازمی‌گردد، است؛ سال‌هایی که حتی مرتضی مطهری برای کتاب داستان راستان، جایزه سلطنتی کتاب سال را دریافت کرد. در سال‌های پس از انقلاب و تا اواسط دهه ۸۰ این مراسم چندان جدی گرفته نمی‌شد، اما به یکباره با اعلام اعطای ۵۰ سکه طلا به کتاب و فرد برگزیده، نام این جایزه نیز جلوه‌ای تازه پیدا کرد. اگرچه از دوره سی و ششم به دلیل شرایط اقتصادی نامطلوب و بالا رفتن قیمت سکه، اعطای آن حذف و جایزه نقدی جای آن را گرفت.

۲۵۷ اثر در چرخه داوری

مراسم کتاب سال، شامگاه سه‌شنبه، ۲۴ اسفند در تالار وحدت و با حضور رئیس‌جمهوری و وزیر ارشاد و برگزیدگان بخش‌های مختلف برگزار شد. پارسانیا، دبیر مراسم گزارش داد که از حدود ۵۲ هزار کتاب چاپ‌ شده، ۱۲ هزار کتاب برای دور اول داوری انتخاب شدند و درنهایت ۲۵۷ اثر به مرحله دوم راه یافتند؛ ۵۸ اثر شایسته تقدیر  و ۱۷ اثر برگزیده شدند. در این دوره از دکتر حسین معصومی همدانی با ‌عنوان شخصیت علمی برجسته تجلیل به عمل آمد. همچنین در بخش جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی، ۹۷ اثر به دبیرخانه رسید که ۲۲ داور این کتاب‌ها را بررسی کردند و درنهایت پنج کتاب برگزیده شد.

یک اتفاق؛ انصراف و اعتراض در مرحله آخر

پیش‌بینی‌ها در جایزه کتاب سال به‌گونه‌ای است که تقریبا کمتر کسی امکان انصراف در مرحله آخر یا بخش برگزیدگان نهایی را پیدا می‌کند، چرا که کمیته داوران و مجریان و دبیرخانه برگزاری کتاب سال تا از پذیرش و اعتراض نداشتن فرد مطمئن نشوند، جایزه نهایی را به نام او اعلام نخواهند کرد. به همین دلیل در ۳۸ دوره گذشته تقریبا کمتر کسی بود که بخواهد در مرحله آخر از این مراسم انصراف دهد؛ اگرچه در یک دوره خاص که کتاب‌های دکتر شفیعی کدکنی، اثر برگزیده انتخاب شد، او از حضور در مراسم و دریافت جایزه خودداری کرد.

امسال به‌رغم اعلام نام کاوه لاجوردی، مترجم کتاب «جستاری در خصوص فاهمه بشری جان لاک»، با ‌عنوان برگزیده بخش فلسفه و روانشناسی‌، او در نامه‌ای اعتراضی از دریافت این جایزه خودداری کرد و نوشت که در اعتراض به سانسور کتاب از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از حضور در مراسم خودداری می‌کند و جایزه کتاب سال را دریافت نمی‌کند. خبرگزاری ایسنا، متن نامه را به همراه پاسخ دبیرخانه منتشر کرد، اما اصل نامه نیز در فضای مجازی در دسترس است. در این نامه نویسنده با اشاره به این‌که اصولا دریافت جایزه از هر جایی، خواه حکومت پهلوی، صداوسیما، ایران اینترنشنال و حتی وزارت خارجه آمریکا را بد نمی‌داند، دریافت ‌نکردن این جایزه خاص را به تصمیم شخصی خود مرتبط دانست «تا به شکلی رساتر از قبل اعتراض کنم به روال بسیار شایع و کاملا غیرعقلانی و احتمالا غیرقانونی سانسور که یکی از متولیان اصلی‌اش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.»

او البته توضیح داد که کتابش مشمول هیچ‌ سانسوری نشده است، اما اشاره کرد در یک انتشاراتی غیرحکومتی کار می‌کند که نه تنها آثار ادبی و تاریخی (که عموما مشمول سانسور می‌شوند) که حتی آثار فلسفی نیز از تیغ سانسور در امان نیستند. به گفته او «مسئولان ممیزی، گماشته وزارت ارشاد، بی‌آنکه ملزم به اقامه‌ هیچ دلیل عقل پسند یا قانونی‌ای باشند، دستور حذف عبارات و جملات را صادر می‌کنند؛ و گاه به چیزی بدتر از حذف دستور می‌دهند: انتشار را منوط می‌کنند به اینکه مترجم یا ناشر در زیرنویس بگوید که مولف دارد اشتباه می‌کند یا اصلا در گمراهی آشکار است.»

او در ادامه نوشته‌اش این کار را « نقض حقوق شهروندی مترجمان و مولفان و ناشران» دانست و به مترجمانی اشاره کرد که در برگردان فارسی آثار فیلسوفان معاصر «صابون شوخ سانسور به تنشان خورده است» و آن‌ها از « شدت سانسور نامعقول در مورد آثار امروزی که در فلسفه ترجمه‌ کرده‌اند، غمگین و افسرده شده‌اند» چرا که به تعبیر او « نتیجه کارشان مخدوش یا حتی معدوم شده است و روانشان آسیب‌ دیده و معاششان مختل شده» است. او سپس به فشار ارشاد بر ناشران برای فاش نکردن بخش‌های حذف شده اشاره کرد و گفت «حذفیات باید بی‌سروصدا باشند و نهایتا به نام ناشر یا مترجم تمام شوند.» کتاب «فاهمه بشری جان‌لاک» را نشر مرکز به بازار کتاب عرضه کرده بود.

دبیرخانه مراسم کتاب سال ساکت ننشست و در پاسخی که در خبرگزاری ایسنا آمده است، اشاره کرد که مترجم کتاب تمامی مدارک و اسناد خود را برای دریافت جایزه به دبیرخانه داده است و تا آخرین لحظه نه تنها هیچ سخنی از انصراف نگفته، حتی رقم جایزه نقدی را هم از دبیرخانه پرسیده است.

در این پاسخ با اشاره به اینکه مترجم کتاب شب قبل از برگزاری مراسم نیز از حضور خود در اختتامیه خبر داده بود، این پرسش را مطرح کردند که « چرا پس از طی این‌همه فرایند و برخلاف پذیرش تمام آن‌ها و به یکباره، آن‌هم ساعتی پس از برگزاری مراسم اختتامیه و اعلام نتایج با بهانه‌ای که ازقضا به گفته نامبرده کمترین ارتباطی با شخص او، اثرش و حتی جایزه دریافتی ندارد، متاسفانه ایشان تصمیم می‌گیرد بر چهره جایزه معتبر کتاب سال چنگ بکشد.» آن‌ها این نامه را «دور از اخلاق حرفه‌ای و شبیه یک بیانیه سیاسی» ارزیابی کرده‌اند.

کتاب‌های برگزیده بخش علوم انسانی به شرح زیر است:

فلسفه و روانشناسی (برگزیده مشترک):
«پرسش وجود: برگردان و شرح درآمد‌ «وجود و زمان» مارتین هایدگر، ترجمه و تحقیق سید محمدرضا حسینی بهشتی و زینب انصاری‌ نجف‌آبادی. نشر علمی و«جستاری در خصوص فاهمه بشری»، تالیف جان لاک، ترجمه کاوه لاجوردی، نشر مرکز

ادبیات

شعر کلاسیک (برگزیده مشترک)

عید در تبعید: مجموعه شعر/ علیرضا رجبعلی زاده کاشانی/ نشر: سوره مهر.

- آنیماه/ عالیه مهرابی، سوره مهر.

پژوهش ادبی (برگزیده مشترک)

آذربایجان و شاهنامه: تحقیقی درباره جایگاه آذربایجان، ترکان و زبان ترکی در شاهنامه و پایگاه هزارساله شاهنامه در آذربایجان/ سجاد آیدنلو/نشر محمود افشار و سخن.

تلفظ در شعر کهن فارسی: بهره‌گیری از شعر در شناخت تلفظ‌های دیرین/ وحید عیدگاه‌ طرقبه‌ای/ نشر محمود افشار و سخن.

متون قدیم

- احسن ‌القصص: قصه حضرت یوسف (ع)، از مترجمی ناشناخته از اواخر سده پنجم یا اوایل سده ششم، تصحیح علی نویدی ملاطی/ نشر محمود افشار و سخن.

تاریخ و جغرافیا (برگزیده مشترک)

- داغ دلربا: روایتی از تشییع پیکر سپهبد شهید قاسم سلیمانی در ایران، تالیف میثم امیری، ویرایش محمدمهدی عقابی، تهران: خط مقدم، ۱۳۹۹، ۱۹۶ ص.

- رضا‌ نام تا رضاخان: زندگی‌نامه رضاشاه پهلوی از ۱۲۵۶ تا ۱۲۹۹، تالیف هدایت‌الله بهبودی، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی،

آثار برگزیده بیست‌ونهمین جایزه جهانی کتاب سال:

- آینه ایرانی، بازتاب امپراتوری صفوی در فرانسه اوایل دوره مدرن، سوسن مخبری، انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۲۰۱۹.

- صد و یک قصه از خاورمیانه و تاثیر آن بر سنت شفاهی غرب، اولریش مارزلف، انتشارات دانشگاه ایالتی وین، ۲۰۲۰.

- جهات کعبه: خوانش‌هایی از خانه باستانی اسلام، سایمون اُمیرا، انتشارات دانشگاه ادینبرا، ۲۰۲۰.

- بهارستان جامی؛ شن یی مینگ، انتشارات شانگوو یشین گوآن، ۲۰۱۹.

- شاعر و شعر ایران معاصر، شاکر صبور (عبدالصبور خان)، انتشارات شوبها، ۲۰۲۰.