در حالیکه ۱۰ روز به پایان مهلت دولت دونالد ترامپ، برای تصمیم‌گیری در مورد تمدید با عدم تمدید معافیت از تحریم خرید نفت ایران باقی مانده است، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، در یک کنفرانس خبری اعلام کرد این قانون تمدید نمی‌شود و کشورهایی که پس از دوم ماه می به واردات نفت از ایران ادامه دهند، با مجازات‌های آمریکا مواجه خواهند شد. او تأکید کرد همه کشورها باید خرید نفت از ایران را متوقف کنند.
همزمان حساب توییتر مایک پمپئو نیز این پیام را منتشر کرد: «فشار حداکثری بر رژیم ایران، یعنی فشار حداکثری. به این دلیل است که آمریکا هیچ استثنایی را برای واردکنندگان نفت ایران قائل نمی‌شود. بازار نفت جهانی منابع کافی در اختیار خواهد داشت. ما اطمینان داریم در دوره گذار از نفت ایران، بازار با ثبات باقی می‌ماند.» در بخشی از بیانیه وزارت امور خارجه آمریکا در مورد تمدید نشدن معافیت از تحریم‌ها نیز آمده که رئیس جمهور تصمیم گرفته پس از انقضای این قانون آن را دوباره امضاء نکند و هدف از این تصمیم به صفر رساندن صادرات نفت ایران است. در ادامه این نکته خاطرنشان شده است که آمریکا و عربستان سعودی و امارات متحده عربی به عنوان سه تولید کننده بزرگ نفت در جهان و دیگر متحدان‌شان، در مورد سیاست‌های ایران و مساله انرژی همکاری می‌کنند. این بیانیه اضافه می‌کند: «ما توافق کرده‌ایم برای اطمینان دادن به بازار در مورد تامین منابع پس از حذف نفت ایران، اقدامات به موقع انجام دهیم.»
طبق قانون معافیت از تحریم‌های نفتی ایران، که واشینگتن به منظور جلوگیری از بروز هرگونه شوک در بازار جهانی نفت از نوامبر گذشته به اجرا گذاشت، ۸ مشتری نفت ایران این امکان را داشتند که در بازه زمانی ۱۸۰ روزه به خرید مقادیر محدودی نفت از ایران ادامه دهند، به شرط آنکه ثابت کنند، هدف نهایی‌شان توقف واردات از ایران است. مدت‌ها پیش از پایان این فرصت شش ماهه، یونان، ایتالیا و تایوان خرید نفت از ایران را متوقف کردند. سپس کره جنوبی و ژاپن واردات را به پایین‌ترین سطح رسانده و ثبت سفارش جدید را به پس از اعلام تصمیم آمریکا موکول کردند. چین، هند و ترکیه نیز به واردات نفت از ایران ادامه دادند و امیدوار بودند دوباره از معافیت از تحریم‌ها استفاده کنند.
نقش مهم عربستان سعودی
اما واشینگتن با شتاب زیاد و حتی پیش از فرا رسیدن مهلت مقرر در دوم می- سالگرد خروج یکجانبه آمریکا از برجام- اعلام کرد، مشتریان نفت ایران باید به سرعت به خرید نفت از این کشور پایان دهند. خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از منابع آگاه خبر داد که دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، از جمعه گذشته این تصمیم را اتخاذ کرده بود. هفته گذشته نیز برخی مقامات کاخ سفید تأکید کردند هدف دولت این است که هرچه سریعتر صادرات نفت ایران را به صفر برساند. ایران در سه هفته گذشته به طور متوسط روزانه پایین‌تر از یک میلیون بشکه نفت صادر کرده است. این حجم از صادرات کمتر از یک میلیون و یکصد هزار بشکه نفتی است که ماه گذشته به طور روزانه از ایران صادر می‌شد. قبل از خروج آمریکا از برجام، در می گذشته، ایران روزانه ۲ و نیم میلیون بشکه نفت صادر می‌کرد.
یکی از مقامات وزارت نفت ایران در واکنش به اقدام اخیر آمریکا به خبرگزاری تسنیم گفت: «آمریکا هیچگاه نمی‌تواند صادرات نفت ایران را به صفر برساند و قبلا هم نتوانسته این کار را انجام دهد.» اشاره او احتمالا به دوران اوج تحریم‌های نفتی در دو سال پایانی دوره احمدی نژاد است که شرکت‌های نیابتی تحریم‌ها را دور می‌زدند و پرونده‌های اختلاس چند هزار میلیاردی ایجاد کردند. ایران همچنان اعلام می‌کند که با افتخار تحریم‌ها را دور می‌زند و برای جذب مشتریان تخفیف‌های خوبی پیشنهاد می‌دهد.
برخی تحلیلگران پیش بینی می‌کردند، قانون معافیت از تحریم‌ها دست کم یک دوره دیگر تمدید شود، زیرا توقف صادرات نفت ایران، افزایش قیمت‌ها را به دنبال خواهد داشت. به گفته آنها با توجه به شرایط دیگر کشورهای تولید کننده نفت، مانند ونزوئلا و لیبی و همچنین کاهش تولید اوپک، با حذف ایران، فشار بر منابع نفت افزایش می‌یابد. بهای نفت در واکنش به خبر غیر رسمی عدم تمدید معافیت از تحریم‌ها، ۳ درصد افزایش یافت و هر بشکه نفت بالای ۷۴ دلار معامله شد.
اما دولت ترامپ باوجود پیش رو بودن تابستان و بالافتن مصرف انرژی و همچنین ریسکی که افزایش قیمت‌ها بر انتخابات ۲۰۲۰ خواهد داشت، قصد دارد فشار بر ایران را به حداکثر برساند و با توقف صادرات نفت، شریان اقتصادی حیاتی این کشور را قطع کند. ناظران بین‌المللی می‌گویند، رایزنی‌های آمریکا و عربستان (که ریاست کارتل نفتی اوپک را بر عهده دارد)، در ماه‌های اخیر به منظور حفظ ثبات در بازار نفت پس از خروج ایران، ثمربخش بوده و بازار پس از تجربه افزایش قیمت ناشی از شوک روانی، متعادل‌تر می‌شود. هفته گذشته ترامپ و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، تلفنی راه‌های افزایش فشار بر ایران را بررسی کرده بودند. خبرگزاری رویترز به نقل از دیپلمات‌ها گزارش داد که عربستان سطح تولید نفت را افزایش می‌دهد، اما تأثیر عدم تمدید معافیت از تحریم‌ها را نیز بررسی خواهد کرد، زیرا نمی‌خواهد تولید را به اندازه‌ای افزایش دهد که بهای نفت سقوط کند. گفتنی است که مازاد ظرفیت تولید نفت عربستان ۲ میلیون بشکه در روز است در حالی که سهم کنونی ایران از بازار تنها یک درصد برآورد می‌شود.
یکی دیگر از کشورهایی که آمریکا برای تأمین منابع مورد نیاز بازار روی آن حساب باز کرده، امارات متحده عربی است. امارات و آمریکا روابط نزدیکی دارند و این کشور ثروتمند و تولید کننده نفت موافقت کرده در صورت نیاز بشکه‌های بیشتری از نفت را روانه بازار کند.
ضرر مشتریان آسیایی
از آنجایی که اغلب مشتریان نفتی عمده ایران در آسیا قرار دارند، این قاره بیشترین آسیب را از عدم تمدید معافیت از تحریم‌ها متحمل می‌شوند. چین و هند دو مشتری بزرگ نفت ایران به شمار می‌روند که برای بهره‌مندی از این معافیت‌ها چانه زنی می‌کردند. مقامات پکن در واکنش به تمدید نشدن معافیت از تحریم‌ها گفته‌اند که از تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران حمایت نمی‌کنند. اما آمریکا به روشنی هشدار داده در صورتی که این کشورها به خرید نفت از ایران ادامه دهند، با مجازات‌های سنگین مواجه خواهند شد. از سوی دیگر روسیه، نفت شِل آمریکا و عربستان می‌توانند جای خالی نفت ایران را در بازار چین پر کنند. همچنین هند نیز از مدت‌ها پیش در حال بررسی جایگزین‌های نفت ایران است اما تا پیدا کردن آلترناتیو مناسب فشار زیادی را تحمل خواهد کرد. کره جنوبی و ژاپن نیز از دیگر مشتریان نفتی ایران در آسیا هستند که نفت سبک ایران مناسب پالایشگاه‌های آنها است.
موضوع تمدید یا عدم تمدید معافیت‌ها از مدت‌ها پیش به موضوعی بحث برانگیز در واشینگتن تبدیل شده بود. جان بولتون، مشاور امنیت ملی دولت ترامپ به طور قاطعانه خواستار تمدید نشدن معافیت‌ها بود، مایک پومپئو می‌خواست برخی معافیت‌ها باقی بمانند و برخی مقامات وزارت خارجه نیز خواستار ادامه طرح معافیت از تحریم ها برای ۸ کشور بودند. در اوایل ماه جاری میلادی نیز ۲۳ سناتور جمهوریخواه در نامه‌ای به ترامپ از او خواستند به معافیت از تحریم‌ها پایان دهد. چند روز بعد، سناتور تد کروز در جلسه استماع سنا، وزیر امور خارجه آمریکا را تحت فشار قرار داد تا به دو نوع جداگانه از معافیت از تحریم‌های ایران پایان دهد: نخست، معافیت از تحریم‌های نفتی. دوم، معافیت‌هایی که به برخی کشورها اجازه می‌داد با ایران در برنامه‌های صلح آمیز هسته‌ای همکاری کنند.
اکنون نظر بولتون اجرا شده و از این پس هیچ یک از مشتریان نفتی ایران نمی‌توانند از طریق کانال‌های رسمی از ایران نفت وارد کنند. برای دولت ایران که دست کم نیمی از درآمد خود را از راه فروش نفت به دست می‌آورد و همین حالا نیز با مشکلات اقتصادی متعدد دست به گریبان است، ناتوانی در فروش نفت بسیار نگران کننده است. شاید بازگشت به دور زدن تحریم‌ها که مقامات جمهوری اسلامی به آن افتخار می کنند، بتواند بخشی از نفت ایران را به فروش برساند، اما با هزینه بسیار بالاتر و این یعنی درآمد بسیار کمتر برای دولت.
