امروز آخرین روز مهلت ۶ ماهه مشتریان نفتی ایران برای توقف خرید نفت از این کشور است. از روز پنجشنبه هر کشوری که از ایران نفت وارد کند، مشمول مجازات‌هایی خواهد شد که واشینگتن برای دور زدن تحریم‌های ایران در نظر گرفته است. ۱۰ روز قبل، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در شرایطی که انتظار می‌رفت معافیت‌ها دست‌کم تا چند ماه دیگر برای واردکنندگان بزرگی مانند چین و هند ادامه داشته باشد، اعلام کرد، آمریکا قانون معافیت از تحریم‌های نفتی علیه ایران را تمدید نمی‌کند. هدف دولت دونالد ترامپ از این اقدام، به صفر رساندن صادرات نفتی ایران و قطع دسترسی تهران به ۵۰ میلیارد دلار درآمد نفتی اعلام شده است.
با این حال مقامات تهران تأکید دارند، این نقطه پایانی برای صادرات نفت ایران نیست. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی پیشتر گفته بود، ایران هر قدر اراده کند نفت صادر می‌کند. حسن روحانی، رئیس جمهور نیز می‌گوید، ایران راه‌های مختلفی برای فروش نفت دارد که آمریکا از آنها بی‌خبر است. اشاره‌ای تلویحی به دور زدن تحریم‌ها.
در طول سال‌های پس از انقلاب اسلامی، تحریم‌ها و به خصوص تحریم نفت، به بخشی دائمی از استراتژی آمریکا برای کنترل رفتار ایران تبدیل شد و جمهوری اسلامی نیز برای سر پا نگاهداشتن اقتصاد، ۴۰ سال اخیر را سرگرم دور زدن تحریم‌ها بود. محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران با تکیه بر این تجربه ۴ دهه‌ای با افتخار می‌گوید، ایرانی‌ها در دور زدن تحریم ها پی‌اچ‌دی(دکترا) دارند. هرچند مهارت جمهوری اسلامی در دور زدن تحریم‌ها مانع از آن شد که اقتصاد ایران در بحرانی‌ترین شرایط به مرز فروپاشی برسد، از دل آن پدیده‌هایی بیرون آمد که هزینه‌های سنگینی بر اقتصاد شکننده ایران تحمیل کرد. ظهور بابک زنجانی‌ها، دلال پروری، اختلاس، فساد سیستماتیک و قاچاق از جمله پیامدهای دور زدن تحریم‌ها به جای از میان برداشتن آن است، که اکنون به گواه صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی، به پاشنه آشیل اقتصاد ایران تبدیل شده است.
نردیک‌ترین تجربه ایران در دور زدن تحریم‌ها، به ۴ سال پایانی ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و ماه‌های اول دولت روحانی باز می‌گردد. نخست آمریکا و پس از آن اتحادیه اروپا، تحریم‌های نفتی سنگینی علیه ایران اعمال کردند که تا آن زمان بی‌سابقه بود. در فاصله سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳- اوج تحریم‌های نفتی- درآمد نفتی ایران از ۱۱۴ میلیارد دلار به ۶۷ میلیارد دلار سقوط کرد و این در حالی بود که هر بشکه نفت بیش از ۱۰۰ دلار معامله می‌شد. جمهوری اسلامی نیز به منظور جلوگیری از توقف درآمدهای نفتی گزینه‌های مختلفی را برای دور زدن تحریم‌ها روی میز گذاشت که شواهد نشان می‌دهد، برخی از آنها امروز نیز در دستور کار قرار دارند.
تخفیف های جذاب
ایران در شرایطی که هنوز قانون معافیت از تحریم‌ها برای مشتریان نفتی برقرار بود، بین ۳۰ سنت تا یک دلار در هر بشکه برای مشتریان باقی مانده، تخفیف در نظر گرفت. گزارشی که رویترز اواخر سال ۲۰۱۸ منتشر کرد، نشان می‌داد چین برای سفارش خرید نفت از ایران در ماه ژانویه ۲۰۱۹، یک دلار در هر بشکه تخفیف دریافت کرده است.
این در حالی است که تجربه نشان می‌دهد ایران در زمان اوج تحریم‌ها، تخفیف‌های بسیار سخاوتمندانه‌تری در نظر می‌گیرد تا مشتریان در بازار سیاه را جذب کند. علاوه بر تخفیف، انعطاف‌پذیری در مورد نحوه پرداخت و بازه زمانی چند ماهه برای تسویه حساب، روش دیگر ایران برای جلب مشتری است.
ذخیره نفت روی آب
ایران در سال های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ به ترتیب ۲۵ و ۳۳ میلیون بشکه نفت را روی آب‌های خلیج فارس ذخیره کرد. گزارش موسسه بین‌المللی مطالعات انرژی حاکی از آن است در این مدت ده‌ها میلیون بشکه نفت ایران برای ماه‌ها در انتظار مشتری روی آب شناور ماند و میلیون‌ها دلار بابت اجاره تانکرها پرداخت شد . ایران تا سال ۲۰۱۵ ، بیشترین ذخایر نفت شناور روی آب در جهان را داشت و ۴۰ میلیون بشکه نفت را در ۶۰ تانکر نفتی روی آب جا داده بود. با لغو تدریجی تحریم‌ها، پس از اجرای توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۶، و تلاش تهران برای افزایش سریع‌تر صادرات، بخش عمده‌ای از این ذخایر به فروش رفت.
این در حالی است که گزارش اخیر رویترز در مورد دخیره ۲۰ میلیون بشکه نفت شناور ایران روی آب‌های ساحل دالیان در چین، حاکی از ادامه این استراتژی تهران برای فروش نفت است. پس از اعمال دور دوم تحریم‌های نفتی در نوامبر ۲۰۱۸، مقامات وزارت نفت ایران از تلاش برای ارسال این محموله نفتی به بنادر چین خبر دادند. اکنون رویترز می‌گوید این محموله یک میلیارد دلاری ۶ ماه است که به دلیل سخت‌تر شدن تحریم‌ها علیه ایران در این بندر گیر افتاده است. ایران قبلا از روش ذخیره نفت در بنادر چین برای فروش آن به هند و کره جنوبی استفاده کرده بود.
تانکر های بی نام و نشان
استفاده از نفت کش‌های ناشناس و تغییر پرچم، یکی دیگر از گزینه‌ها برای فروش نفت در بازار غیر رسمی به شمار می‌رود. طبق قوانین بین‌المللی؛ نفت کش‌ها باید رادارهای خود را روشن نگاهدارند تا در هر زمان امکان شناسایی آنها وجود داشته باشد. اما ایران با نفت کش‌هایی همکاری می‌کند که برای جلوگیری از ردگیری، رادارهای خود را خاموش می‌کنند. همچنین گزارش‌های متعددی در مورد تغییر پرچم نفت کش‌ها و حرکت آنها بین بنادر متعدد منتشر شده است که روند رهگیری آنها را دشوارتر می‌کند.
یکی از نمونه‌های تغییر پرچم نفت کش ها در سال ۲۰۱۲ اتفاق افتاد و تانزانیا اعلام کرد، ۳۶ نفتکش ایرانی بدون اجازه این کشور از پرچم آن استفاده کرده‌اند تا روند دریافت بیمه و امور مالی به منظور پیدا کردن مشتری را آسان‌تر کنند.
استفاده از کشور سوم
کمک گرفتن از کشور ثالث برای انتقال نفت ایران به مشتریان نفتی، یکی دیگر از روش‌های دور زدن تحریم‌هاست. روزنامه هاآرتص چندی پیش گزارشی در مورد رفت و آمدهای مشکوک نفت‌کش‌ها بین ایران و مالزی منتشر کرد. این روزنامه به نقل از منابع اطلاعاتی غربی گزارش داد: تردد پرشمار تانکرهای نفتی بین دو کشور غیر عادی است و به نظر می‌رسد ایران قصد دارد از طریق مالزی نفت خود را به دست مشتریان برساند و پول آن را دریافت کند.
بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل می‌گوید، ایران با اقداماتی از این دست به دنبال قاچاق نفت خود است و نیروی دریایی اسرائیل این پدیده را زیر نظر دارد.
تهاتر نفتی
پس از تحریم‌های نفتی آمریکا و اروپا در سال ۲۰۱۳، عملا بخشی از تجارت نفت ایران به تهاتر نفت در برابر کالا تبدیل شد و تا امروز نیز ادامه دارد. عدم دسترسی ایران به سیستم بانکی بین‌المللی و تحریم‌های مالی، مانع از پرداخت پول نفت به ایران می‌شود. برخی کشورها نظیر هند بخشی از پول نفت خریداری شده از ایران را با پول رایج خود پرداخت می‌کنند. اما بخش عمده‌ای از نفت ایران در مقابل واردات کالا از این کشورها صادر می‌شود. برنج هند و محصولات چینی سال‌هاست به جای بخشی از پول نفت فروخته شده، بازار ایران را تسخیر کرده‌اند. با تنگ‌تر شدن دامنه تحریم‌ها، معامله پایاپای نفت و کالا با مشتریان نفتی ایران شدت بیشتری می‌گیرد.
بورس انرژی
یکی دیگر از روش‌های ایران که با وجود عدم موفقیت، همچنان بر ادامه آن تاکید دارد، بورس انرژی است. تجربه قبلی این بورس در سال ۲۰۱۲ با شکست مواجه شد. اما مقامات تهران تصمیم گرفتند مدت کوتاهی قبل از اعمال مرحله دوم تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران در نوامبر گذشته، بورس انرژی را در مقابل تحریم‌های نفتی فعال کنند. امکان پرداخت ریالی، تخفیف و امکان تسویه حساب ۹۰ روزه از جمله مزایایی است که برای جلب مشتریان در نظر گرفته شده است. این بورس باوجود عرضه ۹ میلیون بشکه نفت در ۹ مرحله، مشتری چندانی نداشت و بسیاری از مراحل آن بدون فروش حتی یک بشکه نفت، به پایان رسید.
مقامات کاخ سفید پس از ماه‌ها رایزنی با عربستان سعودی، امارات متحده عربی و دیگر تولید کنندگان بزرگ نفت و با تکیه بر امکان افزایش تولید نفت آمریکا به منظور جلوگیری از جهش قیمت‌ها در بازار، به معافیت‌ها برای واردات نفت از ایران پایان دادند. این مقامات همچنان در حال مذاکره با مشتریان اصلی نفت ایران از جمله چین و هند هستند تا به آنها در مورد تأمین منابع مورد نیازشان پس از حذف نفت ایران، اطمینان دهند. اما حتی بدبینانه‌ترین سناریوها هم نمی‌تواند تحقق هدف آمریکا برای به صفر رساندن صادرات نفتی ایران را تضمین کند. برخی مشتریان نفت ایران حتی اگر در ظاهر با سیاست‌های آمریکا همراه شوند، باز هم نمی‌توانند به طور کلی از نفتی که ایران دست و دلبازانه در بازار سیاه ارائه می‌کند، چشم‌پوشی کنند.
مقامات تهران نیز با آگاهی از اینکه همواره در بازار سیاه و روند دور زدن تحریم‌ها، راهی برای فروش نفت وجود دارد، از غیر ممکن بودن حذف نفت ایران سخن می‌گویند. اما گزینه‌های تجربه شده در دور قبلی تحریم‌ها، از تخفیف در قیمت نفت گرفته تا تهاتر نفتی و انبار نفت روی آب، هزینه‌های سنگینی به دنبال دارند. از سوی دیگر با توجه به تنگ‌تر شدن دامنه تحریم‌ها و افزایش ریسک‌ها، هم یافتن مشتری برای محموله‌های بزرگ دشوارتر می‌شود و هم دسترسی به پول نفت فروخته شده که دغدغه اصلی دولت برای تأمین بودجه و تامین هزینه‌های اولیه از جمله پرداخت حقوق کارمندان است.
