آلمان، بریتانیا و فرانسه با انتشار بیانیه مشترکی اعلام کردند که مکانیسم حل اختلاف برجام را فعال خواهند کرد.
در این بیانیه نوشته شده که این سه کشور «پس از نقض مکرر برجام از سوی ایران» به این تصمیم رسیده‌اند ولی آن‌ها همچنان به توافق هستهای متعهد هستند.
این سه کشور اعلام کرده‌اند که اقدامات ایران در بی‌توجهی به تعهداتش، چاره‌ای جز فعال کردن این مکانیسم برایشان باقی نگذاشته است.
ایران هفته گذشته با اعلام گام پنجم کاهش تعهدات هستهای، همه محدودیت‌های مرتبط با برنامه هستهای خود را به حالت تعلیق درآورد. این محدودیت‌ها مبتنی بر برجام و در ارتباط با سطح و میزان غنی‌سازی، مقدار اورانیوم غنی‌شده و تحقیق و توسعه بود.
کشورهای اروپایی در چهاردهمین نشست کمیسیون مشترک برجام که در ابتدای آذرماه در وین برگزار شد به ایران اطلاع داده بودند که اگر به تعهدات برجامی‌اش پایبند نماند آن‌ها مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد.
سازوکارهای حل اختلاف در توافق هستهای در بند 36 و 37 برجام تشریح شده است.
بر این اساس چنانچه هر کدام از 5 کشور باقی‌مانده در برجام به این نتیجه برسند که ایران توافق هستهای را نقض کرده، موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع می‌دهند. کمیسیون مشترک و وزرای خارجه اعضای توافق 15 روز فرصت دارند تا این موضوع را بررسی و درباره آن تصمیم‌گیری کنند. اگر مذاکرات بی‌نتیجه باشد، کمیسیون مشترک یا وزرای خارجه می‌توانند موضوع را به یک هیئت سه نفره متشکل از ایران، کشور شاکی و عضو مستقل ارجاع دهند. در پایان این فرآیند 30 روزه (که البته می‌تواند با تصمیم مشترک کشورها تمدید شود) چنانچه موضوع اختلاف حل‌نشده باقی بماند، شکایت طرح شده به عنوان «عدم پایبندی اساسی ایران به تعهدات» در نظر گرفته خواهد شد و کشور شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. شورای امنیت هم 30 روز فرصت خواهد داشت تا درباره این عدم پایبندی فاحش تصمیم‌گیری کند. اگر شورای امنیت در مهلت 30 روزه نتواند به تصمیمی جمعی برسد، قطعنامه 2231 به صورت خودکار لغو و ایران مجددا تحت تحریم‌های معلق‌شده در قطعنامه 2231 قرار می‌گیرد.
برجام چگونه به مکانیسم حل اختلاف رسید؟
توسل به مکانیسم حل اختلاف ابتدا از سوی مقامات فرانسوی مطرح شد. گرچه ژان لودریان، وزیر امورخارجه فرانسه در آبان ماه به صراحت اعلام کرد که کشورش فعال کردن مکانیسم ماشه را در دست بررسی دارد ولی این موضوع چند ماه قبل و در چند مذاکره تلفنی ماکرون و روحانی نیز مطرح شده بود.
ایران در اردیبهشت 1398 و در سالگرد خروج آمریکا از برجام اعلام کرد که به صورت گام‌به‌گام تعهدات برجامی خود را کاهش خواهد داد. در گام نخست، ایران ابتدا محدودیت میزان ذخیره اورانیوم را تعلیق کرد. در گام دوم سطح غنی‌سازی از 3.67 به 4.5 درصد افزایش یافت. استفاده از سانتریفیوژهای نسل 6 و کار بر روی سانتریفیوژهای نسل 8 در گام سوم انجام شد. در گام چهارم هم سایت فردو که طبق برجام قرار بود سایت تحقیقاتی باشد دوباره به سایت غنی‌سازی تغییر ماهیت داد.
در شهریورماه و پیش از برداشتن گام چهارم کاهش تعهدات برجامی، عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، متوسل شدن اروپایی‌ها به مکانیسم ماشه را «خنده‌دار» خوانده بود: « اگر آن‌ها بخواهند در مقابل اقدامات جبرانی ما اقدامات جبرانی انجام دهند، خنده‌دار و غیرقابل قبول است و خیلی خودشان را به زحمت نیندازند.»
دوماه پس از این اظهارات سخنگوی وزارت خارجه، تهران نخستین نشانه‌های اراده اروپا برای استفاده از مکانیسم حل اختلاف را دریافت. اروپایی‌ها به ایران اطلاع داده بوند که در چهاردهمین نشست کمیسیون مشترک - که ابتدای آذرماه در وین برگزار شد، اروپا استفاده از مکانیسم حل اختلاف را عملیاتی خواهد کرد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
وزارت خارجه که تا شهریورماه استفاده از مکانیسم ماشه توسط اروپایی‌ها به دلیل کاهش تعهدات برجامی را غیرممکن می‌دانست، با تغییر لحن، اروپا را به تغییر دکترین هستهای تهدید کرد. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، روز 18 آبان در این باره چنین گفت: «اگر پاداش ایران پس از این همه تعامل و مذاکره و همکاری با آژانس این باشد که دوباره تحت فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گیرد، این به‌معنای آن است که «دکترین هستهای» ما اشتباه بوده است و ما باید سیاست و دکترین هستهای خود را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار دهیم.»
عراقچی در دو ماه گذشته تلاش‌های گسترده‌ای برای منصرف کردن اروپا از توسل به مکانیسم حل اختلاف کرده بود. از جمله این تلاش‌ها، سفر به ژاپن و برنامه‌ریزی برای حضور روحانی در این کشور به امید یافتن راهی برای کاستن تنش میان ایران و آمریکا بود. کشتار معترضان در اعتراضات سراسری آبان 98، ایران را در موقعیتی دشوار قرار داد و آمریکا را به ادامه سیاست فشار حداکثری مصمم‌تر کرد.
ترور قاسم سلیمانی در بغداد و حمله تلافی‌جویانه ایران به پایگاه عین‌الاسد دو کشور را به وضعیت جنگ تمام عیار نزدیک کرد و احتمال موفقیت‌آمیز بودن تلاش‌های دیپلماتیک برای حفظ برجام را به شدت ناچیز کرد.
شلیک موشک پدافندی سپاه به هواپیمای مسافری خطوط اوکراین که به کشته‌شدن 176 نفر منجر شد، موقعیت ایران را بیش از پیش متزلزل کرد و به نظر می‌رسد که اکنون اروپا تصمیم گرفته است تا موضع خود را گام‌به‌گام به ترامپ نزدیک کند.
توافق ترامپ به جای برجام
دونالد ترامپ پس از حمله ایران به پایگاه عین‌الاسد از کشورهای اروپایی و چین و روسیه خواسته بود از توافق برجام خارج شوند تا زمینه گفتگو برای توافقی جدید فراهم شود.
امروز و پیش از انتشار بیانیه سه کشور اروپایی، بوریس جانسون، نخست‌وزیر انگلیس نخستین مقام اروپایی بود که از ناامیدی خود از برجام و بررسی توافقی دیگر سخن گفت. جانسون در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفت که بریتانیا گرچه «فعلا» همچنان در برجام باقی می‌ماند ولی با شرکای اروپایی برای آغاز مذاکرات جدید با ایران گفتگو خواهد کرد. نخست‌وزیر انگلیس اعلام کرد که با توجه به وضعیت کنونی اگر قرار باشد برجام کنار گذاشته شود بهتر است آن را با «توافق ترامپ» جایگزین کرد.
این سخنان جانسون در حالی منتشر شده است که در بیانیه 3 کشور اروپایی نوشته شده است که اروپا تصمیم ندارد به کارزار «فشار حداکثری» آمریکا علیه ایران بپیوندند.
فشار حداکثری، استراتژی دولت ترامپ در مقابل ایران پس از خروج این کشور از توافق هستهای است. آمریکا می‌گوید این استراتژی با هدف «تغییر رفتار ایران» اعمال شده است و آمریکا به دنبال تغییر رژیم نیست.
با این حال جوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در واکنش به بیانیه 3 کشور اروپایی گفت که او نامه‌ای رسمی از آن‌ها دریافت کرده که این موضوع را تایید می‌کند. بورل گفت که فعال شدن مکانیسم ماشه به معنای بازگشت تحریم‌ها نیست. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برجام را توافق غیرقابل جایگزین خواند و گفت اقدامات اروپا در راستای بازگردادندن ایران به اجرای تعهداتش است.
