بیماری‌های همه‌گیر هرازچندگاه از راه می‌رسند و چهره‌ جوامع را تغییر می‌دهند. یکی از مرگبارترین آن‌ها همه‌گیری‌ طاعون یا «مرگ سیاه» بود که سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱ در اروپا فراگیر شد. آنفلوانزای اسپانیایی در سال ۱۹۱۸ نیز همه‌گیری‌ دیگری بود که تبعات بسیاری داشت. همه‌گیری کووید‌ــ۱۹ را هم که هنوز همه به خاطر داریم.

باستان‌شناسان از دیرباز به بررسی بیماری‌ها در جوامع قدیمی می‌پرداختند. آن‌ها برای این کار مجموعه گسترده‌ای از اسناد و شواهد از جمله دهکده‌ها، قبرها، بقایای یافت‌شده در مقبره‌ها و اسکلت‌های انسانی را بررسی می‌کنند. 

به مدد تلاش‌های باستان‌شناسان، ما می‌دانیم که آثار ویرانگر همه‌گیری موجب شد تا ساکنان منطقه اکروکروا در غنا، اوایل قرن ۱۴ میلادی این منطقه را ترک کنند. همچنین ۷۶ قبر نوزاد در سکونتگاهی متروکه در دره لیمپوپو آفریقای جنوبی گواه آن است که نوعی همه‌گیری بعد از سال ۱۰۰۰ پس از میلاد، به ساکنان این منطقه آسیب زده است.

نظرها و دیدگاه‌های تاریخی و باستان‌شناسی از راهکارهایی که جوامع قدیمی برای مقابله با همه‌گیری به کار می‌بستند، پرده برمی‌دارد. برخی از این روش‌های مقابله با بیماری عبارت‌اند از: سوزاندن دهکده‌ها برای ضد‌عفونی کردن و پیشگیری از شیوع، تغییر محل زندگی و رفتن به مناطق جدید و همچنین رعایت فاصله‌ اجتماعی با پراکنده‌ شدن و فاصله گرفتن سکونت‌گاه‌ها از یکدیگر.    

کشف‌های باستان‌شناسی در منطقه مونزی در جنوب زیمباوه نشان می‌دهد که دست زدن به بقایای مردگان یک تابو بود تا بیماری این طریق منتقل نشود. در دهه ۱۹۶۰ هم بعضی اعضای تیم باستان‌‌شناسی که خانه‌های قرن سیزدهم در فالابوروا، آفریقای جنوبی را حفاری می‌کردند، پس از برخورد با دفینه‌هایی که فکر می‌کردند مقدس‌اند، از ادامه کار خودداری کردند، زیرا نگران بودند که شاید این دفینه‌ها به نوعی همه‌گیری مربوط باشد. 

در دوران همه‌گیری کوویدــ۱۹، رعایت فاصله‌ اجتماعی و قرنطینه به کلمات کلیدی تبدیل شدند. با این حال باستان‌شناسی از اعمال روش مشابه برای کنترل همه‌گیری در جوامع قدیمی آفریقا خبر می‌دهد. مردم منطقه شونا که امروز به زیمباوه معروف است، در قرن چهاردهم و شانزدهم، افرادی را که به بیماری‌های عفونی مانند جذام مبتلا بودند، به محل اسکان موقت منتقل و از بقیه جدا می‌‌کردند؛ به این معنی که تنها عده کمی می‌توانستند با آن‌ها در ارتباط باشند. در برخی موارد هم اجساد را می‌سوزاندند تا از سرایت بیماری جلوگیری کنند.

به گزارش کانورسیشن، داده‌های باستانی که باستان‌شناسان به دست آورده‌اند کمک می‌کند تا با شیوه‌های مقابله با همه‌گیری در جوامع کهن آشنا شویم؛ اینکه جوامع آفریقایی چگونه با تکیه بر دانش بومی با شوک ناشی از بیماری‌ها و همه‌گیری مواجه شدند. این امر به جوامع مدرن کمک می‌کند تا خود را برای بحران‌های مشابه آماده کنند. 

فاصله‌گذاری اجتماعی و جداسازی

تحقیقات در سکونتگاه اولیه کی‌۲ (K2) که بخشی از سایت میراث جهانی ماپونگوبوه در آفریقای جنوبی است، وقوع یک همه‌گیری‌ را آشکار می‌کند. ساکنان کی‌۲ (که قدمت آن به ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پس از میلاد برمی‌گردد) در کشاورزی، دامداری، استفاده از فلز، شکار و تهیه غذا از جنگل پیشرفت کرده بودند. روابط اقتصادی محلی و منطقه‌ای هم توسعه‌یافته و حاصل ارتباط با شبکه‌های تجاری بین‌المللی در حاشیه اقیانوس هند بود.

باستان‌شناسان در منطقه کی‌۲ تعداد غیر‌معمولی قبر (۹۴) کشف کردند که ۷۶ تا از این قبرها متعلق به کودکان بود؛ از سنین نوزادی تا حدود چهار سالگی. این تعداد نرخ مرگ‌ومیر را پنج درصد نشان می‌داد. شواهد موجود در محل هم آشکار می‌کرد که این منطقه هم‌زمان با این تدفین‌ها، خالی از سکنه شده که به این معنا است که ساکنانش به دلیل همه‌گیری، تصمیم گرفتند مکان زندگی‌شان را تغییر دهند. 

تحقیقات در سکونتگاه‌های دره بیریم در جنوب غنا که با سیستم‌های پیچیده‌ای از خندق‌ها و رودخانه‌‌ها محصور شده بود، هم نشان داد که این منطقه پس از چند قرن سکونت، ناگهان متروک و خالی از سکنه شد. به نظر می‌سد که این دوره با سال‌های همه‌گیری طاعون در اروپا هم‌زمان است. خانه‌ها در این شهرها دیگر بازسازی نشدند و به نظر می‌رسد که جمعیت آن پراکنده شدند و به نقاط دیگر نقل مکان کردند. 

طبق شواهد باستان‌شناسی، جوامع قدیمی در آفریقا برای کنترل همه‌گیری از روش‌هایی مانند سوزاندن دهکده‌ها استفاده می‌کردند. این کار قبل از نقل مکان به مناطق دیگر و به منظور ضدعفونی کردن انجام می‌شد. سیستم‌های دانش بومی آفریقایی نشان می‌دهد که سوزاندن دهکده‌ها یکی از راه‌های مرسوم برای مقابله با همه‌گیری بوده است.

چیدمان خانه‌ها کنار هم نیز مهم بود. آن‌ها خانه‌ها را با فاصله از یکدیگر می‌ساختند البته نه خیلی دور، تا به این طریق از شیوع بیماری‌ها جلوگیری کنند. 

طبق این نتایج، مردم با به‌ کار بستن شیوه‌های مختلف مانند فاصله‌‌گذاری و رعایت موارد بهداشتی می‌کوشیدند تا با وجود همه‌گیری، به زندگی ادامه‌ دهند و آن را مهار کنند. مواردی که در دوره همه‌گیری کووید‌ــ‌۱۹ هم به روالی عادی و روزمره تبدیل شدند.

این شواهد به‌خوبی نشان می‌دهند که رفتار اجتماعی شامل تمام عادات، عملکردها و تعاملات افراد یک جامعه با یکدیگر، مهم‌ترین اصل در مبارزه با همه‌گیری‌ است و باید در برنامه‌ریزی‌های آینده مدنظر قرار گیرد.