قیمت بنزین و ناترازی تولید و مصرف آن در ایران این روزها در کانون توجه قرار دارد. در حالی که برخی مقام‌های حکومت از جمله مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، زمینه‌سازی برای افزایش قیمت بنزین را آغاز کرده‌اند، مسئله کمبود بنزین، به‌ویژه در روزهای تعطیل و مناسبت‌های خاص، به یکی از چالش‌های اساسی تبدیل شده؛ تا آنجا که برخی کارشناسان انرژی می‌گویند این وضعیت از مرحله «بحران» عبور کرده است.

طی روزهای اخیر، ویدیوها و تصاویر متعددی از جایگاه‌ سوخت‌ شهرهای مختلف در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد به دلیل نداشتن بنزین تعطیل شده‌اند. تصاویری هم از صف‌ طولانی خودروها مقابل برخی پمپ‌بنزین‌ها به چشم می‌خورد.

در آخرین روزهای تابستان، ساکنان استان‌های شمالی ایران و مسافرانی که به این استان‌ها سفر کرده بودند، با کمبود شدید بنزین مواجه شدند. این وضعیت به ایجاد ترافیک سنگین در جاده‌های شمالی و تشکیل صف‌های چند کیلومتری مقابل پمپ‌بنزین‌ها منجر شد.

در این میان، برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی، امتناع دولت از تامین زیرساخت‌های گردشگری در استان‌های شمالی را یادآور شدند و آن را با زیرساخت‌های پیاده‌روی اربعین مقایسه کردند. حتی برخی نمایندگان مجلس از جمله جبار کوچکی‌نژاد، اذعان کردند که امکان تامین بنزین برای استان‌های شمالی در زمان اوج سفرها وجود داشت اما این اقدام انجام نشد و در نتیجه استان گیلان دو روز بنزین نداشت و جایگاه‌ها تعطیل بودند.

در پی ایجاد بحران تامین سوخت در استان‌های شمالی، برخی حامیان دولت چهاردهم دولت قبل را در وضعیت موجود مقصر دانستند و گفتند که حجم ذخایر بنزین در مقایسه با سال قبل از آن ۴۰ درصد کاهش یافته است.

گروهی دیگر نیز چنین اقدام‌هایی را زمینه‌سازی برای افزایش قیمت بنزین دانستند. مسعود پزشکیان، در نخستین نشست خبری‌اش، تلویحا از افزایش قیمت بنزین دفاع کرد و ضمن اشاره به احتمال شکل‌گیری اعتراض‌های عمومی در صورت افزایش قیمت، گفت که «نمی‌توانیم به ناترازی‌ها دست نزنیم، چون سروصدا بلند می‌شود».

مسئله قیمت و تامین بنزین اینک به موضوعی جدی و چالش‌برانگیز برای جمهوری اسلامی تبدیل شده است. داده‌های رسمی نشان می‌دهند که در حال حاضر به‌طور میانگین روزانه ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین در ایران مصرف می‌شود، حال‌ آنکه تولید بنزین در بهترین حالت حدود ۱۰۲ میلیون لیتر در روز است. دولت برای تامین ناترازی تولید و مصرف بنزین باید به‌طور متوسط روزانه ۱۸ میلیون لیتر بنزین وارد کند که این رقم در مناسبت‌های خاص، مانند تعطیلات عید نوروز، به روزانه ۳۰ میلیون لیتر هم می‌رسد.

بر اساس گزارش سایت فرارو، مصرف بنزین در روزهای آخر شهریور ۱۴۰۳ به روزی ۱۴۲ میلیون لیتر رسید. این افزایش ۲۰ میلیون‌ لیتری نسبت به مصرف عادی روزانه، نشان می‌دهد که سیستم فعلی تامین سوخت در ایران پاسخگوی نیازهای فصلی نیست.

ناترازی تولید و مصرف بنزین در ایران علت‌های مختلفی دارد که مقام‌های جمهوری اسلامی به صحبت درباره آن‌ها تمایلی ندارند و ترجیح می‌دهند در مورد ناترازی بنزین نیز مانند ناترازی‌های برق و گاز، انگشت اتهام را به سمت مردم بگیرند و آنان را به «بدمصرفی» متهم کنند.

با وجود این لاپوشانی‌ها، کارشناسان تاکید دارند که خودروهای بی‌کیفیت داخلی از عوامل اصلی مصرف بالای بنزین در ایران‌اند. بر اساس گزارش سایت اقتصاد آنلاین، خودروهای تولید داخل در هر ۱۰۰ کیلومتر به‌طور میانگین بین هشت تا ۱۲ لیتر بنزین مصرف می‌کنند، در حالی که این رقم برای خودروهای برخوردار از استاندارد جهانی حدود پنج لیتر است.

در چنین شرایطی، با بیش از ۲۱ میلیون خودرو سبک و ۱۲.۵ میلیون موتورسیکلت در حال تردد در ایران که شمار قابل‌توجهی از آن‌ها فرسوده‌اند، مصرف زیاد بنزین امری طبیعی است.

داده‌های آماری نشان می‌دهد که روزانه حدود ۴۶ میلیون لیتر بنزین در ایران را بیش از ۱۱ میلیون موتورسیکلت و ۱.۳ میلیون خودرو سبک فرسوده مصرف می‌کنند که در آلودگی هوا نیز نقش دارند. اما نکته اینجا است که همین خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده وسیله نقلیه و حتی منبع درآمد بسیاری از اقشار کم‌درآمد جامعه‌اند و آن‌ها توان مالی نوسازی وسایل نقلیه‌شان را ندارند و دولت نیز تسهیلاتی در اختیارشان قرار نمی‌دهد.

کارشناسان می‌گویند اگر فقط خودروهای فرسوده و پرمصرف با مدل‌های بهینه و کم‌مصرف جایگزین شوند، می‌توان تا ۲۷ میلیون لیتر در روز صرفه‌جویی کرد. با این حال، حتی به فرض نوسازی موتورسیکلت‌ها و خودروهای فرسوده، باز هم مشکل ناترازی بنزین به‌طور کامل حل نمی‌شود، زیرا مسئله اصلی مصرف بالای بنزین خودروهای داخلی است. در این میان، طرح‌هایی مانند افزایش استفاده از سی‌ان‌جی که می‌توانستند در حل مشکل ناترازیسهم زیادی داشته باشند، راه به جایی نبردند و متوقف شدند.

ناترازی بنزین مانند گاز و برق در خودداری دولت از سرمایه‌گذاری مناسب در بخش تولید نیز ریشه دارد. به گفته احمد معروف‌خانی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی، ایران تا پایان سال ۱۴۰۴ با ناترازی روزانه ۱۰ میلیون لیتر بنزین مواجه خواهد شد و در زمستان نیز ناترازی گازوئیل به این مشکل اضافه می‌شود.

رئیس اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی، نبود برنامه‌ریزی صحیح برای مدیریت مصرف و سرمایه‌گذاری ناکافی در بخش پالایشگاهی را از دلایل اصلی این ناترازی‌ها دانست و افزود که با وجود نیاز کشور به تامین کمبود بنزین، بسیاری از شرکت‌های پتروشیمی افزودنی‌های تولید بنزین را صادر می‌کنند.

معروف‌خانی در مصاحبه با خبرگزاری ایلنا، از افزایش قیمت بنزین به عنوان «راهکاری برای کنترل مصرف» دفاع کرد و مدعی شد که با «پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی» باید «آثار منفی» این اقدام را به حداقل رساند.

پیش‌تر مسعود پزشکیان نیز ادعا کرده بود که بدون «اطلاع و رضایت» مردم «جراحی» انجام نمی‌دهد. بسیاری چنین ادعاهایی را زمینه‌سازی برای افزایش قیمت بنزین می‌دانند و می‌گویند جمهوری اسلامی می‌تواند برای کاهش کسری بودجه و ناترازی‌ها، پول‌هایی را که صرف گروه‌های نیابتی و نهادهای تبلیغاتی و مذهبی می‌کند، به سرمایه‌گذاری برای رفع ناترازی‌ها اختصاص دهد.

جمهوری اسلامی آبان ۱۳۹۸ در اقدامی غیرمنتظره و بدون اطلاع قبلی، قیمت بنزین را سه برابر کرد. این اقدام اعتراض‌ سراسری مردم ایران و سرکوب شدید حکومت را در پی داشت؛ به‌ طوری‌ که هزاران نفر کشته، مصدوم یا بازداشت شدند.