رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق بازرگانی ایران از سقوط قابل توجه ارزش صادرات فرش ایران در بازارهای جهانی خبر داد. بر اساس آمار رسمی، ارزش صادرات فرش ایران از ۴۲۶ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ به کمتر از ۴۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۲ کاهش‌ یافته است. این کاهش شدید نشان‌دهنده کاهش سهم ایران در بازارهای جهانی فرش است.

مرتضی حاجی‌آقا میری، رئیس کمیسیون فرش اتاق بازرگانی ایران، دراین‌باره گفت، بازار جهانی فرش که زمانی در اختیار فرش دستباف ایرانی بود، اکنون در کنترل کشورهای دیگری همچون هند قرار دارد. به گفته او، هندی‌ها موفق شده‌اند بازار ایالات متحده را که ۴۴ درصد از صادرات جهانی فرش را در اختیار دارد، تصاحب کنند.

حاجی‌آقا میری مهم‌ترین دلیل این تحولات را تحریم‌های اقتصادی و سیاست‌های نادرست داخلی همچون اجرای پیمان‌سپاری ارزی می‌داند که موجب کاهش صادرات فرش ایرانی در یک دهه اخیر شد.

او اشاره کرد سقوط ارزش صادرات فرش ایران زمانی ملموس‌تر می‌شود که به تاریخچه صادرات غیرنفتی ایران نگاهی داشته باشیم.

سال ۱۳۷۳، فرش دستباف ایران سهم ۴۴ درصدی از مجموع صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده بود. در آن زمان، میزان صادرات غیرنفتی به چهار میلیارد و ۸۲۴ میلیون دلار رسید که سهم صادرات فرش از آن دو میلیارد و ۱۱۲ میلیون دلار بود.

با شدت‌ گرفتن تحریم‌ها   در دهه ۹۰ و ادامه فساد و سوء‌مدیریت در نظام جمهوری اسلامی، فرش دستباف یکی از اولین محصولاتی بود که از تحریم‌ها آسیب جدی دید. این روند کاهش موجب شد که در بازارهای جهانی فرش کشورهای دیگر به‌تدریج جایگزین ایران شوند. در فاصله سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱، هند با صادرات ۳۱۰ میلیون دلار و سهم ۳۰.۳ درصدی، چین با ۹۳.۱ میلیون دلار و سهم ۹.۱ درصدی و مصر با ۸۹.۸ میلیون دلار و سهم ۸.۸ درصدی، به سه کشور برتر صادرات فرش تبدیل شدند.

تعطیلی کارگاه‌های تولید فرش دستبافت ایرانی

تعطیلی کارگاه‌های فرش دستباف در ایران یکی از پیامدهای مهم این سقوط ارزش صادراتی است. این بحران تهدیدی جدی برای یکی از اصیل‌ترین هنرهای دستی ایران به شمار می‌آید.

افزایش هزینه‌های تولید در کنار مشکلات اقتصادی باعث شده است که در خانه‌ ایرانی‌ها فرش‌های ماشینی جایگزین فرش‌های دستباف شوند.

به گفته منوچهر طلایی، دبیر اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف اصفهان، بسیاری از صادرکنندگان به دلیل مشکلات اقتصادی و نوسان‌های ارزی، فعالیت خود را متوقف کرده‌اند. طلایی افزود که تعداد تاجران فرش اصفهان از ۱۵۰ نفر به ۱۵ مجموعه تجاری کاهش‌ یافته و این امر بر تعطیلی کارگاه‌های قدیمی در اصفهان تاثیر منفی گذاشته است.

کارگاه‌های فرش اصفهان که روزگاری از مهم‌ترین مراکز تولید فرش دستباف ایران بودند، اکنون در معرض خطر نابودی قرار دارند. فرش اصفهان که قدمت آن به دوران صفویه باز می‌گردد، از مهم‌ترین جلوه‌های فرهنگی و هنری ایران محسوب می‌شود و تعطیلی کارگاه‌های آن می‌تواند به فراموشی سبکی از فرش دستباف منجر شود.

یکی دیگر از دلایل کاهش تقاضا برای فرش دستباف در بازار داخلی، تغییر نگرش مردم به فرش به‌عنوان یک کالای سرمایه‌ای است.

تا اواخر دهه ۱۳۶۰، فرش دستباف در بسیاری از خانواده‌های ایرانی به‌عنوان یک کالای سرمایه‌ای شناخته می‌شد و قیمت آن با گذشت زمان، حتی پس از کهنه شدن، افزایش می‌یافت. اما با توجه‌ به زودبازده بودن کالاهایی چون طلا، ارز، تلفن همراه و سیم‌کارت، فرش به‌تدریج جایگاهش را در فهرست کالاهای سرمایه‌ای از دست‌ داد.

اگرچه قیمت فرش‌ دستباف قدیمی در بازار عتیقه‌جات همچنان بالا است، در دو سال اخیر، قیمت فرش‌های جدید به دلیل مازاد عرضه و کاهش شدید صادرات، کاهش‌ یافته است.

با این‌ حال فرش‌هایی از مناطقی مانند کاشان، خراسان و اصفهان هنوز هم نسبت به یک دهه گذشته چندبرابر رشد قیمت داشته‌اند. برخی نمونه‌ها از فرش‌های ابریشمی با ویژگی‌هایی چون ۶۰ رج و قواره ۱۲ متری در فروشگاه‌های صنایع‌دستی تا حدود یک میلیارد تومان نیز به فروش می‌رسند. البته تنوع در قیمت‌ها و کیفیت‌ها به خریداران این امکان را می‌دهد که در همین اندازه ۱۲ متری فرش‌هایی با قیمت‌های بین ۳۰ تا ۵۰ میلیون تومان هم پیدا کنند.

به‌ طور کلی، کاهش شدید صادرات فرش ایران در کنار مشکلات اقتصادی، سوء‌مدیریت و تحریم‌ها، تهدیدی جدی برای صنعت فرش دستباف ایران به شمار می‌آید. این وضع می‌تواند به کاهش تولید و تعطیلی کارگاه‌های قدیمی منجر شود و در نهایت، هویت و میراث‌ فرهنگی غنی ایران در زمینه فرش را تحت‌ تاثیر قرار دهد.

برای مقابله با این بحران، نیاز است در زمینه حمایت از تولیدکنندگان و بازاریابی بین‌المللی سیاست‌های جدیدی اتخاذ شود تا بتوان بار دیگر جایگاه فرش دستباف ایران را در بازارهای جهانی بازیافت. 

مهاجرت طراحان و بافندگان فرش ایرانی: تهدیدی برای هنر ملی

در سال‌های اخیر، برخی کشورهای همسایه ایران تلاش کرده‌اند با جذب طراحان و بافندگان فرش ایرانی این هنر ملی را به کشورهایشان منتقل کنند. این اقدام ممکن است با هدف سرمایه‌گذاری برای ورود به بازارهای جهانی فرش در سال‌های آینده صورت‌ گرفته باشد.

فعالان صنعت فرش ایران در سال ۱۴۰۰ هشدار داده بودند ترکیه با پیشنهاد حقوقی بالغ بر سه هزار دلار، در حال جذب طراحان و بافندگان فرش ایرانی است.

سعید منزوی‌زاده، تولیدکننده و صادرکننده فرش، با تایید این خبر گفت: «متاسفانه پای فرار مغزها به صنعت فرش هم باز شده است، چرا که در بازارهای بین‌المللی به فعالان این صنعت بهای بیشتری داده می‌شود و در دهه‌های اخیر، طراحان و بافندگان ایرانی راهی کشورهایی چون چین، هند و پاکستان شده‌اند.»

فرش ایرانی با تاریخچه‌ای دیرینه که به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، نه‌تنها یک هنر ملی، بلکه بخش جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی ایران است. فرش‌های زربافت بهارستان در کاخ کسری از ارزشمندترین آثار هنری این دوران محسوب می‌شوند. این هنر که ریشه در تاریخ ایران دارد، در طول سال‌ها یکی از شناخته‌شده‌ترین محصولات فرهنگی ایران بوده است.

به دلیل اهمیت فرهنگی فرش در ایران، در دوران پهلوی موزه فرش ایران در تهران تاسیس شد تا ریشه‌های تاریخی این هنر را حفظ و نگهداری کند. با وجود برخی آسیب‌ها که در طول سال‌ها به این موزه وارد شد، این مرکز همچنان مجموعه‌ای از نفیس‌ترین فرش‌های ایرانی را در خود جای‌ داده است.

مهاجرت طراحان و بافندگان فرش ایرانی به کشورهای دیگر تهدیدی جدی برای این صنعت است. این روند، اگرچه در کوتاه‌مدت ممکن است به نفع کشورهایی همچون ترکیه، چین و هند باشد، در بلندمدت می‌تواند به تضعیف یکی از قدیمی‌ترین و باارزش‌ترین صنایع‌دستی ایران منجر شود.

فرش ایرانی نه‌تنها از جنبه اقتصادی، بلکه از نظر فرهنگی نیز نقشی برجسته در تاریخ ایران دارد که حفظ و نگهداری آن را ضروری می‌کند.