عمق تالاب انزلی، یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های آبی ایران، در برخی بخش‌ها به حدود ۲۰ سانتی‌متر کاهش یافته است. این کاهش چشمگیر زنگ خطری جدی برای این تالاب به شمار می‌رود و نشانه‌ای از سرعت گرفتن روند خشک شدن کامل آن است.

هادی حق‌شناس، استاندار گیلان، با هشدار درمورد این وضعیت اشاره کرد: «تالاب انزلی زمانی عمقی بیش از ۱۰ متر داشت، اما امروز در بسیاری از نقاط عمق آن به کمتر از نیم متر و ۲۰ سانتی‌متر رسیده و در بخش‌هایی نیز کاملا خشک شده است.»

به گفته حق‌شناس، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی به تالاب انزلی از عوامل اصلی این بحران است. وی تاکید کرد که راهکار اصلی مقابله با این روند تکمیل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب و پساب‌های صنعتی در شهرهای اطراف تالاب است.

کارشناسان محیط زیست معتقدند ورود رسوبات و پساب‌های شهری و صنعتی به تالاب انزلی طی سال‌های گذشته، یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش سطح آب این تالاب بوده است. رسوبات انباشته‌شده عمق تالاب را کاهش داده و باعث افزایش سطح آلودگی‌های بیولوژیک شده است.

علاوه بر این، طرح‌های نیمه‌تمام در حوزه آب‌وفاضلاب استان گیلان، به‌ویژه در شهرهای صنعتی، تاثیرات مخربی بر محیط زیست منطقه داشته است. بسیاری از این پروژه‌ها یا ناقص اجرا شده‌اند یا کاملا به بهره‌برداری نرسیده‌اند.

تجربه دریاچه ارومیه؛ درسی که نادیده گرفته شد

بحران تالاب انزلی بی‌شباهت به خشکی دریاچه ارومیه نیست. دریاچه ارومیه نیز به دلیل بی‌توجهی مقام‌ها و تاخیر در اجرای طرح احیا در آستانه نابودی قرار گرفت. با این حال، کارشناسان معتقدند که روند خشک‌شدن این دو زیست‌بوم متفاوت است.

درحالی‌که کاهش ورودی آب دلیل اصلی خشکی دریاچه ارومیه بود، تالاب انزلی به دلیل افزایش رسوبات، ورود پساب‌های آلوده و کاهش حجم آب ورودی از دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به تالاب در معرض نابودی قرار گرفته است. همچنین هجوم گونه‌های مهاجم گیاهی و لایروبی نکردن منظم تالاب روند خشک شدن آن را تسریع کرده است.

در مردادماه سال جاری، علی ارواحی، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی، هشدار داد، اگر روند پسروی دریای خزر ادامه یابد تالاب انزلی و خلیج گرگان طی ده سال آینده با خطر نابودی کامل مواجه خواهند شد. وی همچنین تاکید کرد که برداشت‌های بی‌رویه از رودخانه‌های بالادست و تامین نشدن حقابه تالاب‌ها شرایط را بحرانی‌تر کرده است.

در هفتم دی‌ماه سال جاری نیز، اعضای کمیسیون اقتصادی مجلس در جریان سفری به استان گیلان و بازدید از تالاب انزلی، جذب کمک‌های بین‌المللی برای احیای تالاب را یکی از راهکارهای ممکن عنوان کردند.

شمس‌الدین حسینی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس، در این بازدید گفت: «برای حل مشکل تالاب انزلی باید یک مدل اقتصادی ارائه دهیم.»

با این حال، تجربه‌های گذشته نشان می‌دهد طرح‌های ارائه‌شده برای احیای تالاب‌ها در ایران معمولا یا ناکارآمدند یا به طور کامل اجرا نمی‌شوند.

سرخس آزولا؛ هدیه تلخ از فیلیپین به تالاب انزلی

سرعت گسترش گیاه مهاجم آزولا در تالاب انزلی به یکی از چالش‌های بزرگ این تالاب تبدیل شده است. براساس گزارش‌ها، حجم تولید این گیاه در هر هکتار ۳۰ تا ۵۰ تن در سال است. این میزان تولید، به دلیل رسوب در بستر تالاب، به طرز چشمگیری سطح رسوبات را افزایش و عمق تالاب را کاهش داده است.

دلیل ورود این گیاه به تالاب به تصمیمی غیرکارشناسی در دهه ۶۰ بازمی‌گردد. در سال ۱۳۶۵، سازمان تحقیقات علمی و صنعتی ایران این گیاه را از کشور فیلیپین وارد کرد، بی آنکه سرعت تکثیر و اثر مخرب آن را بر اکوسیستم‌های آبی بررسی کند.

نتیجه این تصمیم پوشش کامل سطح آب تالاب انزلی با آزولا و جلوگیری از نفوذ نور و رشد گیاهان اکسیژن‌ساز شد. این وضعیت باعث شد که باکتری‌های متعفن غیرهوازی در تالاب رشد کنند و اکوسیستم آن به‌شدت آسیب ببیند.

تاریخچه ورود سرخس آزولا و لایروبی نشدن به‌موقع تالاب نشان می‌دهد که تصمیم‌گیری‌های نادرست و مدیریت ناکارآمد عامل اصلی بحران تالاب انزلی است. بی‌توجهی به هشدارهای زیست‌محیطی و اجرا نشدن به‌موقع طرح احیا، این زیست‌بوم ارزشمند را در آستانه نابودی قرار داده است.

تالاب انزلی، که روزگاری یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های آبی کشور به شمار می‌رفت، اکنون با خطر نابودی کامل مواجه است. ورود گونه‌های مهاجم، تغییر کاربری اراضی حاشیه تالاب، و مدیریت ناکارآمد، ازجمله عواملی‌اند که این زیست‌بوم ارزشمند را به مرز بحران رسانده‌اند. در کنار این مشکلات، تخریب سایر تالاب‌های ایران نیز به‌وضوح نشان‌دهنده تکرار یک الگوی مدیریتی معیوب در کشور است.

سنبل آبی؛ بحرانی دیگر برای تالاب انزلی

علاوه بر آزولا، سنبل آبی نیز یکی دیگر از تهدیدهای جدی برای تالاب انزلی است. نسرین طواف‌زاده، مدیرعامل موسسه سبزکاران بالان و عضو گروه هم‌اندیشی سازمان‌های غیردولتی تالابی، در این باره می‌گوید: «این موسسه توانست سند مقابله با سنبل آبی را در شورای پدافند غیرعامل استان به تصویب برساند. اما با تغییر مدیریت‌ها، این موضوع از دستور کار خارج شد و پیگیری منسجم و منظمی برای مقابله با این گیاه مهاجم انجام نشد.»

یکی دیگر از مشکلات جدی تالاب انزلی تغییر کاربری اراضی حاشیه تالاب است. براساس قانون توزیع عادلانه آب ایجاد هر نوع حفاری و دخل‌وتصرف در بستر رودخانه‌ها، مسیل‌ها، و تالاب‌ها بدون مجوز وزارت نیرو ممنوع است.

اما در عمل، تصرف غیرقانونی و تغییر کاربری اراضی تالابی بدون نظارت جدی ادامه دارد. دخالت نهادهای مختلف در این مورد، که به تغییر بافت اقلیمی منطقه و سرریز فاضلاب و پساب به تالاب‌ها منجر شده، از دلایل اصلی تخریب تالاب‌های کشور است.

تجربه‌هایی نظیر تلاش برای ساخت پتروشیمی میانکاله، ساخت پل روی دریاچه ارومیه، و حفاری‌های هورالعظیم، نشان می‌دهد که دولت‌ها در ایران با تصمیمات غیرکارشناسی تخریب بسترهای آبی را تسریع کرده‌اند. درمورد تالاب انزلی نیز ورود فاضلاب‌های صنعتی و لایروبی نکردن به‌موقع ازجمله این تصمیمات خطا بوده است.

حسین غفوری، کارشناس محیط زیست، درباره وضعیت بحرانی تالاب‌های ایران می‌گوید: «تالاب‌ها، به‌عنوان زیستگاه‌های مهم و اکوسیستم‌های ارزشمند، نقش کلیدی در حفظ تنوع زیستی، تنظیم آب‌وهوا و بهبود کیفیت آب دارند. اما متاسفانه عوامل متعددی به تخریب و خشک شدن این منابع طبیعی دامن زده‌اند.»

براساس گزارش‌های کارشناسان محیط زیست در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۹۰ درصد تالاب‌های ایران در معرض بیابانی شدن قرار دارند. در تالاب‌های باقی‌مانده تخریب ۱۰ تا ۸۰ درصدی مشاهده شده است.

تالاب‌های انزلی، بامدژ، هامون، جازموریان، طشک، بختگان، گاوخونی، مهارلو، حوض‌سلطان، شیمبار و دریاچه نمک همگی در معرض خشک شدن کامل‌اند.

کنوانسیون رامسر؛ ابتکار ایران، اما ناکامی در عمل

تالاب انزلی و سایر تالاب‌های ایران روزگاری چنان اهمیتی داشتند که ایران در سال ۱۳۴۹ قدیمی‌ترین معاهده بین‌المللی حفاظت از تالاب‌ها را در شهر رامسر به ثبت رساند.

کنوانسیون رامسر، که با حضور نمایندگان ۱۸ کشور امضا شد، اکنون دو هزار و ۴۱۲ تالاب را در ۱۷۱ کشور جهان پوشش می‌دهد.

اما نتیجه عملکرد مدیران جمهوری اسلامی طی چهار دهه گذشته چیزی جز ویرانی تدریجی تمامی تالاب‌های کشور نبوده است. این در حالی است که ایران، در مقام بنیان‌گذار این معاهده، اکنون شاهد تخریب گسترده زیست‌بوم‌های آبی خود است.