خشک شدن تالاب صالحیه در استان البرز که خبر آن حدود یک هفته قبل رسما تایید شد، موجی از نگرانی‌ بابت تشدید بحران ریزگردها در سه استان البرز، تهران و قزوین ایجاد کرده است. به‌خصوص اینکه این پهنه آبی در فصل زمستان خشک شده، در صورتی‌ که انتظار می‌رفت در این فصل وضعیت نسبتا مناسبی داشته باشد.

رضا قاسم‌پور، معاون محیط‌ زیست طبیعی البرز، در آخرین روزهای دی‌ خشکی تالاب صالحیه در فصل زمستان را تایید کرد و گفت که زهکشی‌ ۴۰ کیلومتری جهاد کشاورزی، شترهای سرگردان و تامین نشدن حقابه باعث شد این منطقه به کانون ریزگردها تبدیل شود و این نگرانی وجود دارد که  گردوغبار حاصل از خشکیدگی تالاب صالحیه استان‌های البرز، قزوین و تهران را تحت تاثیر قرار دهد.

علی ارواحی، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی، نیز در تشریح دلایل خشکی تالاب صالحیه در روزنامه پیام ما نوشت: «تخصیص عمده‌جریان‌های رود کردان و دیگر رودخانه‌های منطقه برای مصرف بی‌رویه کشاورزی و خشکسالی‌های پیاپی باعث شد تمام فشار کمبود آب به تالاب صالحیه تحمیل شود.»

در حال حاضر منبع اصلی تامین آب تالاب صالحیه رود کردان، سیلاب‌ها و روان‌آب‌های فصلی‌اند. در حالی‌ که در گذشته علاوه‌ بر رودخانه کردان، جریان‌های آبی از رودخانه‌های زیاران، ابهررود و خررود نیز به‌ سمت تالاب برقرار بودند.

علی ارواحی خودداری از تخصیص حقابه موردنیاز تالاب صالحیه مهم‌ترین تهدید اثرگذار بر این تالاب دانست و گفت: «زهکشی‌ ۴۰ کیلومتری جهاد کشاورزی قزوین نیز مزید بر علت شد.»

به اعتقاد این متخصص زیست‌بوم، این زهکشی‌ که با هدف آبیاری اراضی کشاورزی و کنترل سیلاب از استان قزوین آغاز و به رودخانه شور متصل شد، در امتداد مسیرش مانع هدایت منابع آبی به‌سمت تالاب شد و ارتباط اکولوژیک بخش‌های شمالی و جنوبی تالاب را قطع کرد که در نتیجه، به خشکیدگی کامل بخش جنوبی صالحیه منتهی شد.

تالاب صالحیه تالاب فصلی است که پیش از این، فقط در ماه‌های گرم سال خشک می‌شد اما اکنون در فصل زمستان نیز خشک شده است. گزارش‌های محیط‌ زیستی نشان می‌دهد خشکی این تالاب علاوه بر انتشار ریزگردها در سه استان ایران، زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر را نیز تخریب می‌کند.

این تالاب از دو بخش شمالی و جنوبی تشکیل شده است؛ بخش شمالی آن در نزدیکی فرودگاه آزادی نظرآباد استان البرز قرار دارد و به‌عنوان پهنه آبدار شناخته می‌شود.

استان البرز دارای تنوع قابل‌توجهی از مناطق کوهستانی، دشتی و تالابی است و حدود ۴۰ درصد از گستره این استان در ارتفاعات کمتر از یک هزار و ۵۰۰ متر (در اراضی کم‌وبیش مسطح) قرار گرفته است. این محدوده شامل اراضی تالابی و کفه‌های نمکی با وسعتی معادل ۶۳ هزار هکتار به‌عنوان تالاب‌های صالحیه و الله آباد در منطقه قارپوز آباد در دو استان البرز و قزوین شناخته می‌شود که حدود ۳۰ هزار هکتار از این منابع آبی در شهرستان‌های نظرآباد و اشتهارد استان البرز قرار دارد.

به گزارش خبرگزاری مهر، طبق مطالعه دانشگاه تهران در خصوص ظرفیت طبیعی استان البرز، جغرافیای این استان به لحاظ انسانی و صنعتی ظرفیت محدودی دارد و تراکم جمعیتی و صنعتی کنونی این منطقه با داشته‌های طبیعی آن همگون نیست.

در این گزارش آمده که تراکم جمعیتی و صنعتی در کنار خشکسالی و کم‌بارشی تاثیر منفی بر طبیعت استان البرز گذاشته و تالاب صالحیه نیز از آثار مخرب آن در امان نمانده است. ضمن اینکه آثار تخریبی ریزگردهای تالاب صالحیه افزون بر جمعیت انسانی به زیرساخت‌ها و تاسیسات تحقیقاتی استان البرز هم خسارت وارد کرده است.

فرسایش خاک در طول ۱۵ سال گذشته هم مشکلات فراوانی در محدوده تالاب صالحیه به وجود آورده و طبق آخرین مطالعات، نیمی از این محدود که حدود بیش از ۲۰ هزار هکتار است، به کانون فعال ریزگرد تبدیل شده است.

آنچه طی سال‌های اخیر بر تالاب صالحیه  گذشته، برای بسیاری دیگر از تالاب‌های ایران رخ داده و باعث خشکی آن‌ها شده است.

کارشناسان محیط‌ زیست تاکید دارند که برخی تالاب‌ها در نتیجه اقدام‌های غیراصولی و ارزیابی نشدن آثار زیست‌محیطی و با زهکشی‌های عمیق و نیمه‌عمیق با هدف توسعه کشاورزی و اشتغال‌زایی، تخریب و تغییر کاربری پیدا کردند. شمار قابل‌توجهی از جوامع محلی پیرامون برخی از این تالاب‌ها هم به‌سبب قطع مسیل‌های طبیعی، در معرض سیلاب‌های ویرانگر قرار گرفته‌اند. برای مثال می‌توان تالاب کمجان استان فارس را یادآوری کرد که در پی زهکشی‌ عمیق دهه‌های پیشین در بستر تالاب و تبدیل نیمی از وسعت آن به اراضی کشاورزی، خشک شد.

تالاب یادگارلو در استان آذربایجان‌غربی نیز در نتیجه زهکشی‌ سد حسنلو در سال ۱۳۷۵، به‌طور کامل خشکید و همچون تالاب‌های کمجان و نیریز، در فهرست معروف به «مونترو»، آبخوان‌های جهانی در معرض تهدید یا در حال خشکسالی شناسایی شده در کنوانسیون رامسر، قرار گرفت.

زهکشی‌ ۴۰ کیلومتری و انسداد ورودی آب به تالاب الله‌آباد در استان قزوین از محل رودخانه‌های خررود و ابهررود، هم باعث خشکیدگی بخش‌های قابل‌توجهی از تالاب الله‌آباد شد.

به گفته ارواحی، وضعیت کنونی تالاب‌های صالحیه، کمجان، یادگارلو و ده‌ها تالاب دیگر روایتگر تخریب تالاب‌هایی است که درنتیجه اقدام‌های غیراصولی و ارزیابی نشدن آثار محیط‌ زیستی محکوم به نابودی شدند.

پیش‌تر سپهر غرب، عضو فرهنگستان علوم، با استناد به داده‌های مطالعاتی گفته بود که ایران در شاخص از دست دادن تالاب‌ها با نمره ۴۵.۴ در رتبه جهانی ۹۸ قرار گرفته و نمره‌اش نسبت به ۱۰ سال گذشته، بیش از ۱۴ درصد افت داشته است.

به گفته ناصر طالب بیدختی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز، در حال حاضر ایران با ۹ سایت تالابی در آستانه انقراض به همراه یونان، در صدر فهرست سیاه «مونترو» قرار دارد.

بر مبنای تعریف کنوانسیون رامسر، تالاب به تمام پهنه‌های آبی از حمله مرداب‌ها، لجن‌زارها، باتلاق‌ها و آب‌های دائمی و موقت گفته می‌شود که در عرصه‌های طبیعی به‌صورت راکد یا جاری وجود دارند. این پهنه‌های آبی در ایران اینک در پی خشکسالی‌های متوالی و ناکارآمدی جمهوری اسلامی در بهره‌برداری و محافظت از منابع آبی، تا نابودی و انقراض کامل فاصله زیادی ندارند.

کارشناسان بارها تاکید کرده‌اند که عوامل انسانی نیز به اندازه خشکسالی و کم‌بارشی در نابودی پهنه‌های آبی ایران نقش داشته‌اند. ورود فاضلاب شهری و پسماند کارخانه‌ها به تالاب‌ها، قطعه‌قطعه کردن تالاب‌ها، آتش‌ زدن حوضچه‌های نفتی در تالاب‌ها و همچنین استفاده غیرقانونی از آب‌ آن‌ها برای مصارف کشاورزی، در کنار نبود برنامه‌های موثر برای احیا، از‌ جمله دلایل نابودی پهنه‌های آبی ایران‌اند.

محافظت از تالاب‌ها به این دلیل از شاخص‌های مهم محیط‌زیست به شمار می‌رود که این پهنه‌های آبی از سیلاب‌های ویرانگر جلوگیری می‌کنند، مانع رسوب رودخانه‌ها می‌شوند، در کاهش آلودگی هوا نقش دارند و مانع بروز پدیده گردوغبار می‌شوند. به همین میزان نیز نابودی تالاب‌ها علاوه بر نابودی گیاهان و جانوران، ابتلا به بیماری‌های مختلف و آسیب‌هایی مانند مهاجرت‌های اقلیمی را در پی دارد.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از وضعیت تالاب‌های ایران نشان می‌دهد که بیشتر این پهنه‌های آبی اکنون علاوه بر از دست‌ دادن کارکردهای زیستگاهی و مزایای اقتصادی، به کانون‌های پراکنش گردوغبار تبدیل شده‌اند و سلامت ساکنان پیرامونشان به‌شدت در معرض خطر است.

بر اساس این گزارش، «مدیریت نادرست منابع آبی و نوسان‌های اقلیمی شدید» در دهه‌های اخیر دلایل اصلی خشکی و تهدید بقای تالاب‌های ایران بوده‌اند.