ایران یکی از کشورهایی است که شاهد بیشترین میزان مصرف گاز طبیعی در دنیاست. ذخایر قابل استحصال گاز ایران ۳۳ تریلیون مترمکعب برآورد شده است. با وجود اینکه ایران یکی از بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی دنیا را داراست، افت فشار و قطعی گاز عمدتا در ماه‌های سرد سال از ابتدای آذر تا اواخر بهمن‌ماه رخ می‌دهد. طبق آخرین آمار ارائه‌شده، میزان مصرف انرژی ایران در بخش‌های گوناگون خانگی، تجاری و صنعتی نزدیک به چهار برابر و میزان مصرف گاز طبیعی حدود سه برابر میانگین مصرف جهانی است. عمده مصرف گاز طبیعی در ایران در بخش‌های خانگی، تجاری، صنعتی و نیروگاه‌ها ست. در این بین در برخی چاه‌های نفت برای افزایش ظرفیت تولید نفت، گاز طبیعی تزریق می‌شود.

در هفته‌های اخیر و با توجه به بارش برف سنگین در برخی استان‌های شمالی و شمال غرب، مصرف گاز افزایش یافت و به مرز ۶۰۰ میلیون مترمکعب در روز رسید. این حجم افزایش باعث افت فشار و قطعی موقتی گاز در برخی مناطق شد. هم‌زمان با افزایش مصرف گاز در هفته‌های اخیر، به همین میزان هم رکورد انتقال گاز کشور با ارسال ۷۹۲ میلیون مترمکعب در طول یک شبانه روز شکسته شد. به گفته مهدی جمشیدی دانا، مدیرعامل شرکت انتقال گاز ایران، در حال حاضر شبکه گاز کشور از توان و ظرفیت برای انتقال روزانه ۹۰۰ میلیون مترمکعب گاز در روز برخوردار است. باید خاطر نشان کرد که افت فشار در برخی سال‌ها باعث شد که ایران به بهانه مشکلات فنی، صادرات گاز به ترکیه را قطع کند، امری که شکایت ترکیه به دیوان بین‌المللی را در پی داشت و خواهان اخذ غرامت از ایران شد.

برنامه ایران برای افزایش ظرفیت تولید گاز

ایران در برنامه ششم توسعه صادرات روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب در نظر گرفته بود و اولویت اولش، صادرات گاز به کشورهای منطقه بود. البته تحریم و مصرف بالای داخلی باعث شد ایران نتواند به این هدف دست یابد. میزان تولید روزانه گاز در سال ۱۳۹۱، به طور متوسط ۶۲۰ میلیون مترمکعب بوده است. در سال گذشته تولید روزانه افزایش یافت و به رقم ۸۵۰ میلیون مترمکعب در روز رسید. ایران در نظر دارد در صورت تحقق همه طرح‌های نیمه تمام در صنعت گاز، در پایان سند چشم انداز توسعه در سال ۱۴۰۴، روزانه ۱۲۰۰ میلیون مترمکعب گاز تولید کند.

قطعی گاز پتروشیمی‌ها

با وجود اینکه مسئولان شرکت گاز بارها از عدم قطعی گاز در ماه‌های سرد سال خبر داده بودند، اواخر دی‌ماه برخی روزنامه‌ها قطعی گاز برای جبران افت فشار در شبکه خانگی را گزارش کردند. گاز مصرفی صنایع گوناگون تولیدی کشور (نیروگاه‌ها ، صنایع سیمان و پتروشیمی و . . . ) در برخی استان‌ها قطع شد. هفته آخر دی نیز خبر توقف تولید ناشی از قطع گاز در پتروشیمی خراسان و پردیس منتشر شد. مدتی بعد تولید بزرگ‌ترین واحد متانول‌سازی ایران، یعنی پتروشیمی زاگرس، هم متوقف شد. رسانه‌ها همچنین از کاهش خوراک گاز مرجان و توقف تولید در پتروشیمی شیراز هم خبر دادند.

شرکت مبین انرژی خلیج فارس، به عنوان یکی از واحد‌های عمده تامین کننده خدمات برای سایر پتروشیمی‌ها هم محدودیت و کاهش خوراک گاز خود را اعلام کرد. قطعی گاز و افت فشار در زمان افزایش مصرف، راهکاری است که وزارت نفت در سال‌های اخیر در پیش گرفته است. در این بین مسئولان صنعت برق هم از مردم خواستند در مصرف برق صرفه‌جویی کنند تا گاز مصرفی در نیروگاه‌ها کاهش یابد. به گفته مصطفی رجبی مشهدی، سخنگوی صنعت برق ایران، مردم با ۱۰ درصد صرفه‌جویی در مصرف برق و گاز، می‌توانند مانع افت احتمالی فشار گاز، به ویژه در مناطق سردسیر کشور شوند.

روز ۲۶ دی یکی از خبرگزاری‌های محلی در استان گلستان، با اشاره به سخنان‌ هادی حق‌شناس، استاندار گلستان، از تعطیلی ۲۹ کارخانه آجرپزی در این استان خبر داد که منجر به بیکاری موقت سه هزار نفر در سطح استان شده بود. به گفته حق‌شناس، کارخانه سیمان و نیروگاه برق این استان نیز در اثر قطعی گاز تعطیل شده‌اند. اما در این بین مهدی جمشیدی دانا، مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز، ضمن رد خبر تعطیلی نیروگاه‌ها گفت که وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران در گازرسانی و سوخت‌رسانی مطابق تعهد به نیروگاه‌ها کوتاهی نکرده‌اند، و برای کاهش آلایندگی هوا باید به افزایش بازده نیروگاه‌ها توجه شود. جمشیدی دانا معتقد است که مقدار مصرف گاز طبیعی امسال نسبت به پارسال حدود ۴ درصد رشد ناشی از توسعه داشته و ۴ تا ۵ درصد نیز رشد ناشی از کاهش دما داشته است که مجموع آن ۱۰ درصد افزایش مصرف بخش خانگی است.

بازدهی کم نیروگاه‌های تولید برق در ایران

منبع عمده تولید برق در ایران، نیروگاه‌های حرارتی با ظرفیت بیش از ۶۶ هزار مگاوات است. این نیروگاه‌ها در مجموع ۸۰ درصد ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های کشور را به خود اختصاص می‌دهند. از این میزان ۲۳ % مربوط به نیروگاه‌های بخار، ۳۷. ۸ % نیروگاه‌های گازی و ۳۸. ۴% نیروگاه‌های سیکل ترکیبی هستند. بازده نیروگاه‌های بخار ۳۷ %، نیروگاه‌های گازی بین ۳۰ تا ۳۳ % و نیروگاه‌های سیکل ترکیبی ۴۴ تا ۴۵ % است.

در کنار مصرف بالای گاز در بخش خانگی، مشکل عمده موجود در نیروگاه‌های تولید برق، بازده کم این نیروگاه‌ها ست. آمار وزارت نیرو نشان می‌دهد که ایران از نظر بازده نیروگاهی، در بین ۱۳ کشور با بازده ۳۸ درصدی، در جایگاه پنجم قرار گرفته است که این جایگاه با کشورهای هند، برزیل، ایتالیا، آلمان و کره و برابر است. باید خاطر نشان کرد که بازده نیروگاهی در کشورهای ژاپن، انگلستان، اسپانیا و آمریکا به ترتیب ۴۳، ۴۱، و ۴۰ درصد در رتبه‌های بالاتر از ایران و کشورهای ترکیه، امارات و عربستان با بازده‌های ۳۷، ۳۶ و ۳۰ درصد در جایگاه‌های بعد از ایران قرار دارند.

فرسودگی نیروگاه‌ها و عدم وجود منابع مالی و تکنولوژِی برای نوسازی و بهسازی این نیروگاه‌ها، مشکلات صنعت نیرو در ایران را دو چندان کرده است و با توجه به تداوم تحریم‌ها نمی‌توان انتظار داشت که نیروگاه‌های فرسوده به زودی نوسازی شوند. تداوم فرسودگی نیروگاه‌ها به معنای کاهش بازده آنهاست. وزارت نیرو برنامه برای افزایش بازده نیروگاه‌های حرارتی از ۳۸ % فعلی به ۴۳ % برنامه دارد. در کنار بازده کم، مسئله آلودگی بیش از حد این نیروگاه‌ها هم باعث بروز مشکلات زیادی در مناطقی از ایران شده است. کشورهای اروپایی و ترکیه برای حل مشکل قطعی گاز و یا نوسان قیمت گاز، نیروگاه‌ها را به گونه‌ای طراحی می‌کنند تا بتوانند پایه سوخت مصرفی خود را از گاز به دیگر سوخت‌ها تغییر دهند.

 با توجه به اظهارات ضد و نقیض مسئولان وزارت نفت و شرکت ملی گاز در مورد افت فشار و عدم قطعی گاز، خبرهای رسیده از برخی استان‌ها حاکی از قطع گاز در نیروگاه‌ها و کارخانه‌های صنعتی است و طبیعی است که قطع گاز و برق باعث بیکاری موقت کارگران بخش‌های مربوطه شود. اگر طرح‌های نیمه‌تمام وزارات نفت در بخش گاز عملیاتی نشود، با توجه به خروج شرکت‌های خارجی از فاز ۱۱ پارس جنوبی، شانس ایران برای افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی کاهش خواهد یافت. با توجه به افزایش مصرف داخلی و تداوم کاهش بازده نیروگاه‌ها، اگر تحریم‌ها تداوم یابد، باید در سال‌های آتی شاهد افزایش قطعی گاز و افت فشار در فصل‌های سرد سال و تعطیلی نیروگاه‌ها و کارخانه‌های سیمان و پتروشیمی بود.