مرداد ماه سال گذشته بود که سازمان ملل متحد با شناسایی پنج بحران اساسی که در کمین شهرهاست، درباره بی‌تفاوتی به تشدید آنها هشدار داد. زباله یکی از این  پنج بحران بود که این سازمان، تشدید روند شهری شدن و بالارفتن مصرف‌گرایی را عامل وخامت حال آن دانسته بود. اکنون با شیوع بیماری کرونا، می‌توان به اضطرار و ضرورت برخوردی جامع با زباله‌های این روزها پی برد. زباله‌هایی که در شرایط عادی نیز از آن به عنوان بحران خفته یاد می‌شود و به خودی خود مملو از بیماری‌ست، اکنون در شرایطی که بیماری غالب شده است، با معضلات دیگری از جمله دفع پسماند روبه‌روست. خانه‌نشینی مردم و افزایش میزان مصرف، سبب شده است تا علیرغم تعطیلی مراکز آموزشی و اداره‌‌ها، حجم زباله‌ها بالاتر برود و مسئله‌ دفع زباله‌ها و پسماندها به یکی از مهمترین دغدغه‌های کرونایی این روزها بدل شود. حجم بالای آلودگی و گسترش آن در جایگاه‌های پسماند و مخدوش بودن سرنوشت زباله‌ها در این مناطق، سبب شده است تا در این روزهای پرالتهاب، زباله به عنوان یکی از کانون‌های اصلی خطر معرفی شود.

توقف تفکیک زباله

برنامه کاهش زباله به عنوان بخشی از برنامه جامع پسماند، همواره از سوی مسئولان به شهروندان توصیه می‌شود تا محیط زیستی سالمتر داشته باشند. اما این روزها دغدغه نجات و سلامت از مهلکه کرونا، سبب شده است تا کمتر انگیزه‌ای برای کاهش زباله باشد. با وجود آن که از مردم خواسته شده است تا در این روزها کمتر زباله تولید کنند، اما طبق گفته رضا کرمی محمدی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و عضو شورای فرماندهی ستاد مدیریت بیماری کرونای تهران، میزان زباله‌های روزانه شهر تهران از ۲۵۰۰ تن به ۷ هزار تن افزایش داشته است. در کنار این افزایش حجم زباله بود که از مردم درخواست دیگری نیز شد. از آنها خواسته شد تا زباله‌های‌خانگی خود را تا اطلاع ثانوی تفکیک نکنند. تفکیک پسماند در تهران و شهرهای دیگر به حالت تعلیق درآمد تا زباله‌ها درنهایت با آهک، ضدعفونی و پوشش داده شوند. تفکیک نشدن پسماند سطل‌های زباله که هم اکنون همردیف زباله‌های عفونی بیمارستانی تلقی می‌شوند، شرایط را برای سازمان مدیریت پسماند دشوارتر کرده است و وضعیتی ساخته است که کوتاهی در رسیدگی به آن، می‌تواند منجر به فاجعه‌ای انسانی و فوران آتشفشان خاموش بیماری شود.

زباله‌های بیمارستانی

بیمارستان‌هایی که طی چند روز در شهر ووهان چین ساخته شد، در کنار خود تاسیسات دیگری نیز داشت که کمتر توجهی بدان شد. مقامات ووهان، همزمان با افزایش حجم بالای زباله‌های بیمارستانی، تاسیساتی نیز برای بازیافت زباله‌های این بیمارستان‌ها در نظر گرفتند تا از شیوع بیشتر بیماری و نیز صدمات جبران ناپذیر زیست‌محیطی، جلوگیری کنند. مسئولان ووهان می‌دانستند که اگر زباله‌های عفونی به خوبی مهار نشوند، بیماری از طریق زباله‌ها جهش می‌یابد و میکروب‌های مقاوم شده بیمارستانی، عفونت‌هایی جدید ایجاد خواهند کرد.

با وجود بالا رفتن حجم زباله‌های عفونی بیمارستانی در ایران، توجه صحیحی به پسماندهای بیمارستانی نشد و رویه چندان مشخصی هم در دستور کار آن در پیش گرفته نشد. صدرالدین علیپور، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، چندی پیش از افزایش زباله‌های آلوده بیمارستانی تهران بر اثر گسترش ویروس کرونا خبر داد و عنوان کرد که پیش از آغاز کووید۱۹، شهر تهران روزانه ۶۰ تا ۸۰ تن زباله بیمارستانی تولید می‌کرد که با افزایش تعداد مبتلایان، میزان زباله بیمارستانی تهران به ۱۰۰تن در روز رسیده است.

 هر چند گفته می‌شود که دفن این حجم از زباله براساس پروتکل‌های وزارت بهداشت و در سامانه «آرادکوه» انجام می‌شود، اما عدم شفافیت در چگونگی این امحاء و همچنین، شنیده‎هایی پیرامون تکمیل ظرفیت سامانه آرادکوه، نگرانی‎هایی در خصوص گسترش بیشتر بیماری توسط این پسماندهای ویژه، در میان حامیان محیط ‌زیست ایجاد کرده است. 

مبارزه با زباله‌گردی

با کنار هم قرار گرفتن پسماند‌های خانگی و زباله‌های عفونی در ردیف زباله‌های خطرناک، سطل‌های زباله شهری به عنوان میزبان‌های احتمالی کووید۱۹ جزو پرخطرترین مکان‌های محتمل برای واگیری این بیماری قلمداد شده است.همزمان با این قلمداد بود که با حکم دادستانی، پدیده زباله‌گردی ممنوع اعلام شد. نیروهای سازمان پسماند، با اکیپ‌های خود راهی گشت‌های خیابانی شدند تا مانع دستبرد به سطل‌های زباله شوند. اقدامی که در ابتدا به شکل تذکر بود، به مرور و با میان آمدن احکام قضایی برخوردها شکل قهری به خود گرفت و خیابان‌های شهرها شاهد صحنه‌های تعقیب و گریز و ایست بازرسی‌هایی شد تا به کشف پسماند خشک از حاملان آن برسد. با وجودی که شهرداری‌ها پیمانکاران را از دستبرد به مخازن زباله منع کرده‌اند، اما باز هم کودکانی هستند که بی‌توجه به خطری که در سطل‌های زباله در کمین آنهاست، اقدام به جستوجو در زباله‌ها می‌کنند و بیش از پیش در خطر ابتلا به این بیماری قرار می‌گیرند. دور نگه داشتن این کودکان از مخازن زباله، به شرط حمایت معیشتی از خانواده‌های آنان، می‌تواند در این روزهای کرونایی از ابتلای آنان و دیگر افراد جامعه به این ویروس و انتشار آن جلوگیری کند.

مدیریت بحران زباله

مواجهه با مسئله دفع مواد جامد که همواره جزو مشکلات مهم توسعه شهری و صنعتی به شمار می‌رود، نیازمند آموزشی است که در روزگار بحران می‌تواند فریادرس مصائب بی‌شمار این امر باشد. سوی دیگر این نیاز به آموزش شهروندان، مدیریت نهادهای مسئول پیرامون زباله‎هاست. عدم مدیریت صحیح این مواد زائد که امروزه تماماً خطرناک قلمداد می‌شوند، و ناکارآمدی در مواجهه با آن، می‌تواند نشر آلودگی‌های بیشتری را در پی داشته باشد. هر چند مهمترین کار شهرداری در سال ۹۹ مبارزه با بیماری کرونا اعلام شده است، اما آخرین نظرسنجی که توسط جهاد دانشگاهی در سال گذشته انجام گرفت، نشان می‎دهد که همچنان بین خواسته‌های شهروندان تهرانی و عملکرد مدیران شهری فاصله زیادی وجود دارد. نمره شهروندان به عملکرد شهرداری ۱۱.۶ بود، و بیانگر آن که مردم در مجموع از مدیریت شهری رضایت زیادی ندارند. در پیوند با مدیریت این روزهای وضعیت زباله، تنها به هشدارها و راهکارهای بهداشتی در خصوص دفع زباله بسنده شده است که در نوع خود صحیح هم به نظر می‌رسد، اما زمانی این توصیه‌ها و راهکارها از شکل سطحی و مقطعی خود خارج می‌شود که پشتوانه‌ای به نام «فرهنگ‌سازی پسماند» در پس و پیش خود داشته باشد تا به اتکای چنان بذری «مدیریت پسماند» نیز بتواند از روزگار مواجهه با پسماندهای ویژه، سربلند عبور کند.