در اوایل هفته جاری، دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت دارایی آمریکا، تحریم‌های جدیدی علیه صنعت پتروشیمی ایران وضع کرد. این تحریم‌ها آمریکا در راستای فشار حداکثری پس از تحریم صادرات نفت ایران، بر صنعت پتروشمی اعمال می‌شود. آمریکا شرکت پتروشیمی ایران و همچنین ۳۳ شرکت اقماری آن را به فهرست تحریم‌های خود افزود. به نظر می‌رسد هنگامی که درخواست مذاکره مقامات آمریکایی با پاسخی روشن از سوی ایران روبه‌رو نشد، تحریم‌های جدید علیه صنعت پتروشیمی ایران اعمال شد تا سفرهای دیپلماتیک هفته آینده را که شامل سفر نخست وزیر ژاپن و وزیر امور خارجه آلمان به ایران است، تحت الشعاع قرار دهد و موفقیت احتمالی این سفرها را برای میانجیگری بین ایران و آمریکا، بیش از پیش کاهش دهد.
باید خاطرنشان کرد که صنعت پتروشیمی ایران قبلا هم تحریم شده بود. اولین تحریم صادرات محصولات پتروشیمی، مربوط به تحریم شورای امنیت سازمان ملل بود، که به‌ترتیب نخست طی قطعنامه ۱۹۲۹ در سال ۱۳۸۹ صورت گرفت و پس از آن، در ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۰ توسط رئیس جمهوری وقت آمریکا تشدید شد.
پتروشیمی در برنامه ششم توسعه و سند چشم‌انداز
ایران با دارا بودن دومین ذخایر گاز جهان، قابلیت مناسبی برای افزایش تولید محصولات پتروشیمی دارد. نیازمندی‌های صنایع پتروشیمی، با قیمت مناسب و به‌وفور در ایران موجود است و این امکان را فراهم می‌کند که محصولات پتروشیمی این کشور در قیاس با محصولات سایر کشورهای عمده تولید کننده محصولات پتروشیمی، با قیمت کمتری راهی بازار شوند. با توجه به این‌که در شرایط عادی عمده صادرات ایران نفت و مشتقات نفتی است، دولت ایران برنامه جامعی برای افزایش محصولات پتروشیمی تهیه کرده بود و در نظر داشت با افزایش واحدهای جدید پتروشیمی و بازسازی واحدهای فرسوده، هم کیفیت و هم تنوع محصولات پتروشیمی را افزایش دهد تا بتواند با افزایش صادرات غیرنفتی، ضمن کاهش اتکا به صادرات نفت، سهم این محصولات را در صادرات خود افزایش دهد.
اهمیت ژئوپلتیک تولید و صادرات محصولات پتروشیمی در این است که این صنعت، به دلیل فرآوری گاز و ایجاد محصولات متنوع در رده‌های متفاوت، باعث ایجاد ارزش افزوده می‌شود. از این طریق، مانع خام‌فروشی منابع انرژی می‌شود و با فعالیت واحدهای تولیدی، چرخه صنایع زیرمجموعه پتروشیمی فعال‌تر می‌شوند و رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال را همراه خواهد داشت.
در حال حاضر، بیش از ۵۰ واحد پتروشیمی در ایران فعال هستند. ظرفیت تولید سالیانه این واحدها در شرایط عادی بالغ بر ۶۰ میلیون تن است، ایران می‌تواند با استفاده کامل از ظرفیت تولید واحدهای فعال پتروشیمی، سالیانه بین ۱۴تا ۱۶ میلیارد دلار صادرات محصولات پتروشیمی داشته باشد. ایران در سال ۹۷، ۲۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش بیش از ۱۰ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار صادر کرد. مقصد عمده صادرات محصولات پتروشیمی ایران، کشورهای همسایه، از جمله عراق، امارات متحده عربی، ترکیه، افغانستان و شرق آسیا، مانند چین بود. در صورت تحقق کامل برنامه ششم توسعه، درآمد حاصله از فروش محصولات پتروشیمی، تا ۵۰ میلیارد دلار قابل افزایش است.
محصولات تولیدی شرکت «سابیک» عربستان، رقیب اصلی محصولات پتروشیمی ایران در بازار منطقه‌ای و جهانی است. میزان تولیدات سابیک فراتر از تولیدات صنعت پتروشیمی ایران است. این شرکت با شیوه‌هایی چون دامپینگ، استفاده از ال‌سی در معاملات، تحویل کالا با سرعت و سهولت یا نرخ شکنی، جویای افزایش سهم خویش در این بازارهاست و در نتیجه، همین شرایط احتمال تحریم صنعت پتروشیمی ایران را افزایش داده است. عربستان بهعنوان بزرگترین تولید کننده محصولات پتروشیمی، ضمن استفاده از تکنولوژی به‌روز شده در تولید محصولات، از اهرم سرمایه‌گذاری در صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی کشورهای عمده مصرف کننده انرژی نظیر چین و هند، به هیچ‌وجه قصد ندارد سهم خویش را در بازار محصولات پتروشیمی این کشورها از دست بدهد. این دو کشور از خریداران عمده محصولات پتروشیمی ایران نیز هستند.
طبق برنامه سند چشم‌انداز توسعه صنعت پتروشیمی، ایران باید با پشت سر گذاشتن سابیک عربستان، به قدرت اول منطقه تبدیل شود. این هدف، به سرمایه‌گذاری و تکنولوژی خارجی نیاز دارد. ایران باید تا سال ۱۴۰۴برای توسعه صنعت پتروشیمی ۸۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کند تا بتواند به اهداف سند چشم‌انداز در بخش پتروشیمی دست باید. با توجه به تحریم‌های متعدد بر صنعت نفت و گاز، و به‌ویژه تحریم اخیر آمریکا علیه صنعت پتروشیمی، احتمال دستیابی به اهداف برنامه ششم توسعه و سند چشم‌انداز در بخش پتروشیمی، آسان نخواهد بود.
شرکت پتروشیمی خلیج فارس
شرکت پتروشیمی خلیج فارس که هدف اصلی تحریم اخیر آمریکا بوده است، با دارا بودن ۱۴ مجتمع تولیدی، بهعنوان بزرگترین شرکت پتروشیمی در کشور فعالیت می‌کند. این شرکت با ۸ شرکت خدماتی در حوزه‌های سرمایه‌گذاری، بازرگانی و فنی، پیشتاز صنعت پتروشیمی ایران است. به گفته وزارت دارایی آمریکا، این شرکت ۵۰ درصد صادرات پتروشیمی ایران را در اختیار دارد. تحریم اخیر شامل ۱۱ زیرمجموعه از مجتمع‌های پتروشیمی ایران شده است که این واحدها در اختیار شرکت پتروشیمی خلیج فارس هستند و میزان تولید آن‌ها بر روی هم، ۴۱ درصد ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران است. مجموعه تولیدات شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس در ۱۴ شرکت تولید می‌شود که شامل آروماتیک‌ها، خوراک سوخت، مواد پایه و شیمیایی و پلیمرها است.
شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس، علاوه بر داشـتن بیش از ۸۸ درصد ظرفیت تولید مواد آروماتیکی و ۶۹ درصد محصول پی‌وی‌سـی، تولیدکننده انحصاری پلیمرهــای مهندسی، پلی اتیلن ترفتالات، پی‌وی‌سی امولیسیون و اپوکسی‌رزین‌ها در ایران است. این شرکت همچنیـن تنهـا عرضه‌کننده محصولاتی نظیر برش سبک، برش سنگین و گاز مایع در صنعت پتروشیمی ایران محسوب می‌شود.
در شرایط عادی نیز ایران در رقابت با محصولات پتروشیمی عربستان، کار دشواری پیش رو داشت. با وجود آن‌که عربستان فاقد منابع عظیم گاز طبیعی است و قاعدتاً باید محصولات تولیدی این کشور گران‌تر از محصولات پتروشیمی ایران باشد، اما حمایت همه‌جانبه دولت عربستان از شرکت‌های پتروشیمی آن کشور باعث شده است موجب حضور فعال آن شرکت‌ها در بازار منطقه‌ای و جهانی شده است. آمریکا نیز در حال افزایش تولید محصولات پتروشیمی است و سرمایه‌گذاری عظیمی در بخش پتروشیمی انجام داده است. انقلاب گازی «شِل»، باعث شده است که این کشور از بابت تامین خوراک ارزان برای پتروشیمی مشکلی نداشته باشد. برگ برنده دیگر شرکت‌های آمریکایی در بخش صنایع پتروشیمی، تکنولوژی پیشرفته این کشور است.
عربستان و آمریکا در حال مذاکره برای سرمایه‌گذاری در بخش گاز شِل در عربستان هستند. این کشور منابع قابل توجهی گاز شل دارد که در صورت اقتصادی بودن استخراج آن منابع، در سال‌های آینده باید شاهد استخراج گاز در این کشور باشیم، و این بدان معناست که در آینده، مشکل خوراک ارزان برای پتروشیمی این کشور وجود نخواهد داشت.
با توجه به تنوع زیاد محصولات پتروشیمی، تحریم این میزان محصول پتروشیمی با چالش‌های خاص خود همراه خواهد بود. مسله بعدی، تنوع بازار این محصولات است، که از کشورهای همسایه تا بازار اتحادیه اروپا و آمریکای لاتین گسترش یافته است.
ایران می‌تواند با فروش محصولات پتروشیمی در بازار خاکستری، تا حدی سهم خود را در بازار پتروشیمی حفظ کند، ولی باید محصولات پتروشیمی را با قیمت کمتر به فروش برساند. نحوه دریافت پول محصولات فروخته شده نیز مشکل دیگر ایران خواهد بود. ایران سالیانه به‌طور متوسط ده میلیارد دلار صادرات محصولات پتروشیمی دارد، و با اعمال تحریم جدید، میزان درآمد ارزی آن از صادرات محصولات پتروشیمی، کاهش زیادی خواهد یافت، و تاثیرات این امر بر اقتصاد ایران، به تدریج آشکار خواهد شد.
