با گشایش دفتر سیاسی طالبان در سال ۲۰۱۳ در قطر، چند دیپلمات انگشت‌شمار شورشیان که در سه سفارت به رسمیت شناخته شده این گروه در عربستان سعودی، امارات متحده عربی و پاکستان کار می‌کردند، به دوحه رسیدند.

شماری از مقام‌های وزارت خارجه طالبان نیز در میان آن‌ها بودند تا موازی با شورشگری که در افغانستان به شدت جریان داشت، وجهه بین‌المللی طالبان را ترمیم کنند.

شیرمحمدعباس استانکزی، یکی از آنها بود که تا کنون در دفتر سیاسی طالبان در دوحه نقش کلیدی بازی می‌کند. اما این مذاکره‌کننده طالبان کیست و سابقه‌اش چیست؟ 

شیرمحمدعباس استانکزی حدود ۶۰ سال پیش در شهرستان «برکی برک» استان لوگر به دنیا آمد. او دوران ابتدایی را در منطقه خود گذراند و سپس راهی کابل شد و به دروس نظامی علاقه‌مند شد. در دهه هفتاد میلادی که ارتش‌های افغانستان و هند توافقنامه همکاری با یکدیگر داشتند، استانکزی از فرصت استفاده کرد و برای کسب تحصیلات نظامی راهی هند شد. دروس نظامی را در دامنه کوه‌های هیمالیا در دهرادون، یکی از معتبرترین آکادمی‌های نظامی جهان در هند، آموخت، وهمزمان، زبان‌های انگلیسی و اردو را نیز فرا گرفت. 

او در همان دوران جوانی و در جامعه آزاد هند، صفات و خصوصیات محافظه‌کارانه‌ای از خود نشان داد. تنها گوشت حلال می‌خورد و از صرف مشروبات الکلی خودداری می‌کرد. 

عبدالرازق صمدی که با استانکزی در هند هم‌دوره بوده است، به نیویورک تایمز گفته است که «او خیلی منظم، متمرکز و سازمان‌یافته بود. حتی اگر سیگار می‌کشید، از ما پنهان می‌کرد.» 

آقای استانکزی در هند ابتدا از سیاست دوری می‌ورزید، اما تحصیلاتش در هند همزمان شده بود با قطب‌بندی‌های سیاسی در کابل در محور جریان کمونیستی متمایل به شوروی و گروه محافظه‌کار اخوان‌المسلمین مورد حمایت جامعه اسلامی و سپس غرب. 

تحولات سیاسی در افغانستان تند و پی‌در‌پی رخ می‌داد و می‌گذشت و دست آخر شوروی در سال ۱۹۷۹ به افغانستان هجوم برد تا از دولت مورد حمایت مسکو پشتیبانی کند. استانکزی که دیگر سیاسی شده بود، به جای بازگشت به کابل و خدمت در ارتش افغانستان، با شماری از همکلاسی‌هایش راه پاکستان را در پیش گرفت و به گروه‌های مجاهدین ضدشوروی پیوست. 

او ابتدا عضو حرکت انقلاب اسلامی مولوی محمد نبی محمدی شد و سپس به حزب اتحاد اسلامی عبدرب‌الرسول سیاف که از پشتیبانی گسترده حامیان عربی برخوردار بود، به عنوان فرمانده به جبهه جنوب غرب پیوست. 

تسلط او بر زبان انگلیسی و آموزش نظامی در یکی از برترین آکادمی‌های نظامی جهان، او را محبوب سازمان اطلاعات ارتش پاکستان کرد. 

او به تدریج در حزب عبدالرب‌الرسول سیاف ارتقاء یافت و فرمانده ارشد شد. نقشش هم هماهنگی با اطلاعات نظامی پاکستان بود که تا به امروز برایش مفید تمام شده است. 

در آن ایام بین استانکزی و ملا محمدعمر که عضو حرکت انقلاب اسلامی بود، تماس و شناختی ایجاد شد و آن شناخت، راه استانکزی را برای پیوستن به جنبش طالبان گشود. 

در سال‌های حاکمیت طالبان بر افغانستان، شیرمحمدعباس استانکزی به تدریج رشد کرد و به معاونت وزارت خارجه طالبان زیر نظر مولوی وکیل احمد متوکل رسید. او در آن دوران به خاطر شناختش از دنیای بیرون و تسلطش به زبان‌های فارسی، پشتو، انگلیسی، عربی و اردو، بیشترین ارتباط طالبان را با جهان خارج تامین می‌کرد و بر پایه همان توانایی‌ها،  با مقام‌های غربی نیز رابطه همکاری برقرار کرد. یک بار در شرایطی که طالبان بر کابل سیطره داشت، استانکزی در راستای تلاش برای به رسمیت شناساندن دولت آن گروه راهی واشنگتن شد تا نظر دولت بیل کلنتون را نسبت به طالبان تغییر دهد، اما ناکام ماند.  

با این حال، برخی از مقام‌های غربی که با او مذاکره می‌کردند، گفته‌اند که استانکزی که برخلاف بسیاری از رهبران طالبان از قندهار و هلمند نبود و از حاشیه کابل برخاسته بود، در میان طالبان نوعی «بیگانه» تلقی می‌شد و از اعتماد وزیرخارجه متوکل که قندهاری و نزدیک به ملاعمر بود، برخوردار نبود و همواره می‌کوشید جایگاهش را در وزارت تثبیت کند. 

استانکزی در سال ۱۹۹۸ از قله پذیرش و توجه رهبری طالبان افتاد و از معاونت وزارت خارجه برکنار شد. بر آن مبنا، روابطش با جهان خارج قطع شد و برخلاف گذشته، در رسانه‌ها هم دیگر ظاهر نمی‌شد. گفته می‌شود که ملاعمر، رهبر وقت طالبان، از چشم‌پوشی استانکزی در مورد استفاده مردم از مشروبات الکلی در کابل، ناراضی شده بود و اندکی بعد، در حصر خانگی قرار گرفت. اما باز هم روابط او با اطلاعات ارتش پاکستان که نفوذ زیادی بر گروه طالبان داشته است و دارد، به کمکش آمد و نجات یافت. چندی بعد در جایگاهی پایین‌تر از گذشته، به معاونت وزارت بهداشت عمومی طالبان گماشته شد. 

با سرنگونی «امارت طالبان»، استانکزی نیز، هرچند نقش زیادی در شورشگری نداشت، مورد تحریم سازمان ملل متحد قرار گرفت، تا شرایط تغییر کرد و در سال ۲۰۱۳ آمریکا و دولت افغانستان به ایجاد دفتر سیاسی طالبان برای شروع مذاکرات صلح در قطر رضایت دادند. از استانکزی به عنوان یکی از بنیان‌گذاران دفتر سیاسی طالبان در قطر یاد می‌شود. 

او دو سال در دفتر قطر زیر نظر سید طیب آغا (سخنگوی ملاعمر) که رئیس دفتر قطر شده بود، کار کرد. اما پس از اعتراض و استعفای طیب آغا به خاطر پنهان نگهداشتن مرگ ملاعمر، در اوت ۲۰۱۵ رئيس دفتر قطر شد. با مخالفت طیب آغا و رسیدن ملا اختر محمد منصور به رهبری طالبان، استانکزی فورا بیعت کرد و اعتماد رهبری جدید طالبان را کسب کرد. 

استانکزی چندین سال طرف اصلی خلیلزاد و مذاکره‌کنندگان روسی، چینی، قطری، ایرانی و چندین کشور دیگر ذینفع در افغانستان بود تا یک موج دیگر تغییرات در سال  ۲۰۱۸، پای ملاعبدالغنی برادر، فرد شماره دوم گروه طالبان را به قطر کشاند و ریاست دفتر سیاسی را از ملا استانکزی گرفت. اما او همچنان در دفتر دوحه ماند و اکنون نیز نامش در میان اعضای هیات مذاکرهٔ‌کننده طالبان دیده می‌شود. 

از استانکزی به عنوان باتجربه‌ترین دیپلمات طالبان یاد می‌شود. او زبان انگلیسی را به راحتی حرف می‌زند و در تعامل با خبرنگاران غربی راحت است و ارتباطاتش با دنیای خارج از أفغانستان، چه در دوران طالبان و چه پساطالبان، نیز بیشتر از بسیاری از هم‌قطارانش بوده است. 

گاهی برخی سخنان تند او، مثلا در مورد لغو ارتش افغانستان که سپس تعدیل شد و به «إصلاحات» در ارتش محدود ماند، خبرساز شده است. اما زندگینامه او نشان می‌دهد که ملا شیرمحمدعباس استانکزی اکنون بیشتر در نقش «مذاکره‌کننده» برای رهبری طالبان است که ریشه در قندهار دارد.