جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در واکنش به اظهارات روز یکشنبه دونالد ترامپ درباره فعال شدن مکانیسم ماشه در هفته جاری، گفت که آمریکا با خروج از برجام این حق را از دست داده است.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران هم بر پایه همین استدلال، این اقدام را «غیرقانونی و غیر قابل پذیرش» توصیف کرده است.

شمار دیگری از کشورها از جمله روسیه و چین که اخیرا با قطعنامه پیشنهادی آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران مخالفت کردند هم نظر مشابهی دارند. حتی جان بولتون، مشاور امنیت ملی سابق دولت ترامپ نیز در مورد ریسک‌های ناشی از حرکت در این مسیر برای آمریکا هشدار داده است.

اما به رغم همه این اشتراک‌نظرها، در هیچ‌یک از بندهای قطعنامه ۲۲۳۱ یا برجام، به ممنوعیت فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی یکی از اعضای خارج شده از توافق یا «مشارکت‌کنندگان در برنامه جامع اقدام مشترک» اشاره نشده است. در واقع همانگونه که ظریف بر اساس منطقی نانوشته تا مدت‌ها احتمال خروج آمریکا از برجام را انکار می‌کرد، سناریوهای ناشی از وقوع آن هم در برجام پیش‌بینی نشده است.

بر مبنای همین ابهام‌های موجود در متن است که هر یک از طرف‌ها تعریف خود را از نحوه پایبندی به برجام و «عضویت» در آن ارایه می‌دهند. ایران، روسیه، چین و برخی در اروپا می‌گویند عضویت یا مشارکت در برجام به معنی باقی ماندن در آن و عمل به تعهدات است. در مقابل آمریکا ادعا می‌کند به عنوان یک «مشارکت کننده در برجام» و یک عضو شورای امنیت سازمان ملل از حق فعال کردن مکانیسم ماشه برخوردار است. مکانیسمی که می‌تواند در مدت ۶۵ روز همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را دوباره برقرار کند.

بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ که برجام ضمیمه آن است، تحریم تسلیحات سبک علیه ایران پنج سال پس از اجرای برنامه جامع اقدام مشترک در ۲۷مهرماه سال جاری به پایان می‌رسد. لغو این محدودیت‌ها با توجه به ادامه تحریم‌های تسلیحاتی اتحادیه اروپا علیه ایران و تحریم‌های سنگین ایالات‌متحده، به معنی هجوم شرکت‌های بزرگ بین‌المللی برای عقد قرارداد تسلیحاتی و تبدیل شدن جمهوری اسلامی ایران به یک «تاجر سلاح» نیست. اما از میان برداشته شدن این محدودیت‌ها تنها ۱۵ روز قبل از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، بر محاسبه‌های متحدان منطقه‌ای واشینگتن و وجهه بین‌المللی دولت ترامپ تاثیر می‌گذارد، به ویژه اینکه تا سه سال دیگر تحریم سلاح‌های سنگین برای ایران نیز به پایان خواهد رسید.

بولتون در یادداشتی که اخیرا وال استریت ژورنال منتشر کرده، امتیاز لغو تحریم‌های تسلیحاتی برای ایران را ناشی از ذوق‌زدگی دولت باراک اوباما برای دستیابی به توافق هسته‌ای با تهران توصیف کرده است.

باید گفت، اصرار دولت اوباما به توافق با تهران، یکی از مهمترین فاکتورهای یک توافق ماندگارتر با جمهوری اسلامی، یعنی پرداختن به دغدغه‌های کشورهای منطقه و همسایگان را به حاشیه راند. بیانیه اخیر شورای همکاری خلیج فارس که از شورای امنیت می‌خواهد از لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه جمهوری اسلامی ایران بپرهیزد،‌ یا انفجارهای مکرر در تاسیسات زیرساختی، نظامی یا هسته‌ای ایران (گفته می‌شود انفجار فوردو تا دو سال برنامه ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته ایران را به تعویق انداخت) از جمله نشانه‌های حل نشده ماندن این نگرانی‌ها است.

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در یادآوری خاطره‌ای از گفت‌و‌گوی تلفنی با اوباما به این نکته اشاره می‌کند که «رئیس‌جمهور آمریکا سه موضوع را مطرح کرد، اما به او گفتم فعلا در مورد مذاکره برای هرسه موضوع آمادگی نداریم و بعد از مذاکرات هسته‌ای به سراغ موضوعات دیگر می‌رویم». اما توافق هسته‌ای انجام شد و این مذاکرات نه تنها در مدت باقی‌مانده از عمر دولت اوباما، بلکه در زمانی که دولت ترامپ همچنان عضو برجام بود و بر توافق جامع‌تر اصرار داشت، آغاز نشد.

واشینگتن از پاییز گذشته و به دنبال کاهش احتمال توافق با تهران پیش از برگزاری انتخابات، در تلاش برای حفظ تحریم‌های تسلیحاتی است و به متحدان خود وعده داده که مانع لغو این تحریم‌ها می‌شود.

مقامات دولت ترامپ پیش از این نیز مکانیسم ماشه را به عنوان یک گزینه پیشتیبان قطعنامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی مطرح و تاکید کرده بودند با استفاده از هر «ابزار ممکن»، از لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران جلوگیری می‌کنند.

در صورتی که واشینگتن طبق گفته ترامپ در هفته جاری روند شکایت از ایران را آغاز کند، مجموعه‌ای از عوامل می‌تواند به پیشرفت در این مسیر کمک کند. 

غنی سازی با خلوص بیش از ۳.۶۷، افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده با خلوص پایین به بیش از ۳۰۰کیلوگرم، افزایش ذخایر آب سنگین، آزمایش سانتریفیوژهای پیشرفته، ازسرگیری غنی سازی در تاسیسات فوردو، همکاری نکردن با بازرسان برای دسترسی به دو سایت مورد نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مهر تایید دبیرکل سازمان ملل بر «منشاء ایرانی» سلاح‌های استفاده شده در حمله سال گذشته به تاسیسات نفتی عربستان سعودی، موضوعاتی است که می‌تواند از سوی آمریکا برای اثبات نقض برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ از سوی تهران مورد استناد قرار گیرد.

در مقابل تهران هم احتمالا می‌تواند خروج آمریکا از برجام را نقض این توافق در نظر گرفته و اقدامات بعدی خود را متناسب با آن توجیه کند. با این حال عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران و از اعضای ارشد تیم مذاکره کننده هسته‌ای از مدت‌ها قبل در مورد ریسک بازگشت همه تحریم‌ها هشدار داده است.

بدون تردید فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی آمریکا با توجه به اختلاف نظرهای گسترده‌ و نوع مناسبات جاری بین واشینگتن با مسکو و پکن، گزینه آسانی نخواهد بود. اما در مدت کوتاه باقی‌مانده تا زمان انقضا تحریم‌های تسلیحاتی و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، از معدود گزینه‌های موجود در تکمیل رایزنی‌هایی به‌شمار می‌رود که بین طرف‌ها در جریان است.