هدف از کاهش تعهدات ایران در برجام چیست؟

پس از آن که تنش میان ایران و ایالات متحده برای مدت‌ها با احتمال رویارویی نظامی و حمله به کشتی‌ها و تأسیسات نفتی در خلیج فارس روبه‌رو بود، اکنون فضای بحران دگرگون شده است: ایالات متحده فشارها را افزایش می‌دهد و ایران سطح تعهدات خود را در برجام کاهش می‌دهد.

دولت ایران اخیرا اعلام کرد که ذخایر اورانیوم غنی شده‌ آن کشور‎ با میزان ۳.۶۷ درصد از سقف ۳۰۰ کیلوگرم مشخص شده در توافقنامه هسته‌ای سال ۲۰۱۵، بیشتر شده است. پرسشی که در پی این تحول مطرح می‌شود، این است که آیا ایران و سایر طرف‌های امضا کننده برجام، تصمیم جدی برای خروج از این توافقنامه دارند؟ 

البته تهران زمانی اقدام به کاهش تعهدات برجام کرد که از یک‌سو ایالات متحده تصمیم به ترک توافقنامه هسته‌ای و اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران گرفت، و از سوی دیگر، کشور های اروپایی نتوانستند پیامدهای اقتصادی ناشی از خروج آمریکا از برجام را جبران کنند. همین امر ،باعث شد تا شورای عالی امنیت ملی ایران تصمیم به کاهش تعهدات برجام بگیرد و در نخستین گام ،به افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده‌اش بپردازد.

البته، افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده به تنهایی نمی‌تواند زمینه ساخت سلاح‌های هسته را فراهم کند، اما ایران می‌خواهد با این اقدام، هشدار دهد که بیش از این حاضر به پذیرش تعهدات برجام نیست. دولت ایران همچنین اعلام کرده است که در صورت افزایش تحریم‌ها، سطح غنی‌سازی اورانیوم را از ۳.۶۷ درصد نیز بالاتر خواهد برد.

با توجه به این که تحریم‌های اعمال شده از سوی ایالات متحده علیه ایران، خرید و فروش مواد هسته‌ای را نیز شامل می‌شود، لذا ایران دیگر قادر به فروش اورانیوم غنی شده در سطح پایین نخواهد بود، و این امر منجر به افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌سازی شده در ایران می‌شود. پس از امضای برجام در سال ۲۰۱۵ روسیه از جمله کشورهایی بود که اورانیوم غنی‌سازی شده در سطح پایین را از ایران خریداری می‌کرد. اکنون پس از اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران و کشورهایی که با ایران داد و ستد کنند، روسیه هم برای آن‌که در معرض تحریم قرار نگیرد، از خرید اورانیوم غنی‌سازی شده ایران صرف‌نظر خواهد کرد. عدم توانایی ایران برای فروش اورانیوم غنی‌سازی شده در سطح پایین به خارج از کشور، ذخایر موجود اورانیوم غنی‌سازی شده را از میزان کنونی نیز بیشتر خواهد کرد.

البته بزرگ‌نمایی مسئله کاهش تعهدات به برجام، تلاشی در راستای بهره‌برداری دیپلماتیک در مذاکرات آینده و اعمال فشار بر کشورهای اروپایی است تا برای جبران خسارات ناشی از تحریم‌های ایالات متحده، اقدامات بیشتری انجام دهند. ناتوانی کشورهای اروپایی در حمایت از منافع ایران که پس اعمال تحریم‌ها منجر به زیان‌های هنگفتی برای دولت ایران شده است، به‌شدت مورد انتقاد و نکوهش آن کشور قرار دارد. با آن که کشورهای اروپایی تلاش‌های زیادی را به‌منظور برون‌رفت از بن‌بست کنونی انجام داده‌اند و طرح ساز و کار مالی (اینس‌تکس) را برای مبادلات تجاری ایران ایجاد کردند، اما دولت ایران این طرح اروپاییان را اقدامی نابسنده خوانده است که پاسخ‌گوی مشکلات نیست. نارضایتی ایران از این طرح مالی، به این دلیل است که انستیکس شامل تعاملات بزرگ تجاری و فروش نفت که عمده‌ترین بخش درآمد مالی ایران را تشکیل می‌دهد، نیست، از این رو، ایران سعی دارد تا فروش نفت را نیز شامل این طرح مالی کند و با بهره‌برداری از این شیوه، از فشار تحریم‌های ایالات متحده بکاهد.

از سوی دیگر، دولت ایران تلاش دارد با ادامه هشدار به کاهش سطح تعهدات خود در برجام، ایالات متحده را وادار به عقب‌نشینی از تحریم‌ها و از سرگیری گفت‌وگو ها با ایران کند. سخنان اخیر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در پیوند با افزایش میزان غنی‌سازی اورانیوم، نشان از این سیاست دارد. همچنین، رییس‌جمهوری ایران نیز روز چهارشنبه گذشته اعلام کرد که دولت ایران پس از هفتم ماه ژوئیه، میزان غنی‌سازی اورانیوم را از مرز ۳.۶۷ درصد مشخص شده در توافق هسته‌ای (برجام)، بالاتر خواهد برد. اما روحانی در عین حال تأکید کرد که در صورت واکنش مثبت به مطالبات ایران، این کشور می‌تواند در افزایش میزان غنی‌سازی بازنگری کنند.

پس از تصویب برجام در تیر ماه ۱۳۹۴، شورای امنیت سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه ۲۲۳۱، توافقنامه هسته‌ای را مورد تأیید قرار داد و تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران را لغو کرد. در همین حال، کشورهای اروپایی به منظور وادار کردن ایران به ادامه تعهدات برجام، مکانیزم‌ «اسنپ بک» را شامل توافقنامه هسته‌ای کردند. طبق این مکانیزم، اگر ایران از رعایت تعهدات برجام طفره رود، تحریم‌ها به‌صورت خودکار علیه این کشور باز خواهند گشت. البته طرح «اسنپ بک» تنها می‌تواند از سوی کشورهایی اعمال شود که از برجام خارج نشده باشند. ایالات متحده که خود از توافقنامه هسته‌ای خارج شده است، دیگر قادر به استفاده از طرح «اسنپ بک» نیست. اما اگر کشورهای اروپایی که هنوز به تعهدات خود در برجام پایدارند، اقدام به اعمال طرح «اسنپ بک» کنند، توافق‌نامه هسته‌ای کاملا نابود و منتفی خواهد شد.

رییس جمهوری ایالات متحده، دونالد ترامپ، علاوه بر خارج شدن آن کشور از برجام و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران، پیوسته تأکید دارد که عبور جمهوری اسلامی از خطوط قرمز تلاش برای تولید سلاح‌های هسته‌ای، ایران را در معرض اقدام نظامی حتمی قرار می‌دهد و ایالات متحده به هیچ عنوان اجازه نخواهد داد تا دولت آن کشور به جنگ‌افزارهای هسته‌ای دست یابد.

در حال حاضر، هر دو طرف درگیر می‌کوشند جانب مقابل را زیر فشار قرار دهند؛ ایران با هشدار نسبت به کاهش تعهدات برجام، و ایالات متحده با تهدید توسل به گزینه نظامی و افزایش تحریم‌ها. 

با توجه به تفاوت دیدگاه‌ها ی آمریکا و ایران و واکنش‌های شدید طرفین در قبال تنش‌های موجود، یافتن راه‌حل بحران کنونی بی‌نهایت دشوار به نظر می‌رسد و این معضل، به احتمال زیاد، با بن‌بست روبه‌رو خواهد شد. در صورت افزایش فشارهای سیاسی و اقتصادی، دولت ایران نه تنها تعهدات خود را در برجام کاهش خواهد داد، بلکه با نشان دادن واکنش‌های شدید‌تر، امنیت خاورمیانه را نیز بار دیگر با چالش و ناآرامی روبه‌رو خواهد ساخت.

از سوی دیگر، خروج ایران از برجام این کشور را در شدیدترین بحران ممکن قرار می‌دهد و دولت ایران با درک این مسئله، هرگز حاضر به ترک برجام نخواهد بود.