از آغاز روی‌کار آمدن دولت جو بایدن، ما شاهد اقدامات متقابل تهران و واشنگتن در مورد برجام هستیم؛ به ویژه این‌که هر یک از طرفین سعی دارد پیش از شروع مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای، شروط پیش‌گیرانه‌ای را بر جانب مقابل تحمیل کند.

با آن‌که دولت بایدن گام‌های متعددی را به هدف ارائه پیام‌های اطمینان‌بخشی برای ایران برداشت تا خود را متعهد به التزامات توافق‌نامه هسته‌ای نشان دهد و مسیر آغاز مذاکرات را هموار کند، اما سه گام اساسی که دولت ایالات متحده به منظور گشودن مسیر دیپلماسی با ایران برداشت تا کنون نتوانست موفقیتی در پی داشته باشد.

چند روز پیش، دولت جدید آمریکا درخواستی که دولت دونالد ترامپ برای به اجرا درآوردن سازوکار ماشه علیه ایران، یعنی بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد، ارسال کرده بود را پس گرفت. گام دوم، لغو محدودیت تردد دیپلمات‌های اعزامی ایران به سازمان ملل بود، اما گام سوم، عدم واکنش واشنگتن به سقوط ده‌ها موشک ساخت ایران در مجاورت فرودگاه بین‌المللی اربیل در اقلیم کُردستان در شمال عراق بود که منجر به مرگ یک پیمانکار غیرنظامی و مجروح شدن دیگران، از جمله یک عضو ارتش ایالات متحده شد. هرچند تهران اتهامات ارائه شده در مورد دست داشتن در حمله اخیر به اربیل که با محکومیت‌های بین‌المللی همراه بود را رد کرد، اما دولت بایدن از متهم کردن طرف مشخصی اجتناب کرده و موضوع را واگذار به تحقیقاتی کرد که مقامات عراقی در حال انجام آن هستند.

افزون برآن، اعلامیه ایالات متحده درباره احتمال شرکت در جلسه گروه کشورهای امضا کننده برجام با ایران به صورت غیررسمی، در این مرحله می‌تواند به عنوان پیام مثبت دیگری از سوی بایدن تلقی شود که هدف از آن ابراز تمایل به احیای برجام است.

با این حال و همزمان با برداشتن گام‌های مثبت واشنگتن، لجبازی ایران بیشتر می‌شود، طوری‌که آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در اظهاراتش گفت که ایران ممکن است غنی‌سازی اورانیوم را به میزان ۶۰ درصد برساند. همچنان، همکاری تهران با پروتکل الحاقی متوقف شد و مجلس شورای اسلامی توافق موقتی که دولت حسن روحانی با مدیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منعقد کرده بود را رد کرد.

در توافق‌نامه موقت آمده است که ایران باید داده‌های خاصی را برای مدت زمان حداکثر سه ماه نگهداری کند و در صورت لغو تحریم‌ها، داده‌ها را به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تحویل دهد، اما در صورت عدم لغو تحریم‌ها، داده‌های یادشده حذف شوند. مجلس شورای اسلامی که توسط تندروها کنترل می‌شود، این توافق‌نامه را رد کرده و نمایندگان مجلس خواستار پیگرد قانونی مقامات دولتی شدند. سپس آیت‌الله خامنه‌ای پادرمیانی کرد و حمایت خود را از قانونی که در دسامبر گذشته برای جلوگیری از تعهدات ایران در مجلس تصویب شده بود اعلام کرد، اما همزمان از دولت و مجلس خواست که از اختلاف و ناسازگاری دست بردارند، بدین معنی که موضع دولت در زمینه تعهدات را نیز مورد حمایت قرار داد.

این اقدامات با تحولات منطقه‌ای و حملات تروریستی حوثی‌ها به مناطق جنوب غربی عربستان سعودی همزمان شد، علی‌رغم سفرهای فرستاده رئیس جمهور بایدن و فرمانده سنتکام به یمن.

موضع‌گیری آیت‌الله خامنه‌ای بیانگر معضلی است که وی با آن روبه‌رو است، زیرا در حالی‌که وی در تلاش برای لغو تحریم‌های ایران و بهبود اوضاع اقتصادی است، اما نمی‌خواهد این اقدام به روشی اتفاق افتد که بر روند انتخابات ریاست جمهوری پیش‌رو تأثیر گذارد. تردیدی نیست که اگر تحریم‌ها در حال حاضر و در مدت باقی‌مانده دولت روحانی برداشته شود، این امر ممکن است تعادلی را که رهبری ایران به دنبال آن است برهم زند و به گونه‌ای به نفع اصلاح‌طلبان و ضرر تندروهای متحد آیت‌الله خامنه‌ای که کنترل بیشتر نهادهای دولتی را به دست گرفته اند تمام شود. افزون برآن و با توجه به صحبت‌ها در مورد سلامتی رهبر و جانشینی وی، آیت‌الله خامنه‌ای خود نیز خواستار رئیس جمهوری است که به جنبش تندروها تمایل داشته باشد تا دستاوردهای انقلاب و نظام را حفظ کند و همین امر، بزرگترین مشکلی است که رهبر جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر با آن مواجه است.

اکنون با توجه به نرمش آمریکا به هدف تسهیل مسیر دیپلماتیک و اطمینان‌بخشی به ایران و موضع سرسختانه تهران که در بالا به آن اشاره شد، این پرسش مطرح می‌شود که آیا تهران برای تشویق خود، در انتظار اقدامات اطمینان‌بخش بیشتری از واشنگتن بوده است؟ به ویژه این‌که دیدگاه‌هایی در ایران وجود دارد که اهداف دولت جدید آمریکا را زیر سوال می‌برد و برخی تا به حال بدین باورند که بایدن نیز مانند ترامپ می‌خواهد سیاست فشار حداکثری را ادامه دهد.

البته تنش‌هایی که اخیراً اتفاق افتاد، چه در بغداد و چه در اربیل، علاوه بر حملات حوثی‌ها، می‌تواند به عنوان نوعی فشار از سوی ایران علیه دولت بایدن برای ارسال پیامی باشد مبنی بر این‌که گام‌های اتخاذ شده قبلی کافی نیست و آن‌چه ممکن است برای تهران مثبت و انگیزه دهنده باشد، برداشتن کامل تحریم‌ها است.

در واقع، نگرش سازش‌ناپذیر و تردیدآمیز ایران ناشی از عدم اعتماد نسبت به غرب به طور کل و ایالات متحده به طور خاص است و با توجه به این نگرش، می‌توان دریافت که این بی‌اعتمادی تنها از زمان روی‌کارآمدن نظام جمهوری اسلامی که حدود چهل سال پیش با ورود آیت‌الله خمینی به تهران تأسیس شد نیست بلکه ریشه این ذهنیت به قرن‌های ۱۸ و ۱۹ بر می‌گردد. ایران در توافق‌هایی که با امپراتوری عثمانی، بریتانیا و روسیه داشت متحمل مشکلات بسیاری شد و سرزمین‌های بسیاری را از دست داد و با دشواری‌های متعدد دیگری همچون نهضت تنباکو و بحران نفت در دوره دکتر مصدق در دهه ۱۹۵۰ روبه‌رو شد. همه این تحولات، ایران را در میان چالش‌هایی قرار داد که باعث از دست دادن اعتماد به غرب شود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس نظام جدید در تهران که باعث خصومت میان تهران و واشنگتن شد، احساس بی‌اعتمادی بیشتر از پیش شدت گرفت، اما علی‌رغم این تنش متداوم، روابط ایران و آمریکا در چند مورد بهبود یافته و دو جانب به گونه غیرعلنی با هم همکاری داشتند. همکاری تهران و واشنگتن در عراق و افغانستان پس از حوادث ۱۱ سپتامبر و درخواست تهران از واشنگتن برای همکاری در مقابله با تروریسم، نمونه‌ای از همکاری میان دو جانب است.

با این حال، می‌توان گفت که نگرش امنیتی ایران به طور کل بر بی‌اعتمادی عمیق نسبت به قدرت‌های جهانی و نظام بین‌المللی استوار است، بنابراین ذهنیت تصمیم‌گیرندگان ایرانی نیز به عنوان دفاع مداوم در برابر ستم خارجی توصیف می‌شود؛ از این‌رو، رهبران ایران همواره از دفاع و مبارزه با قدرت‌های خارجی صحبت می‌کنند که در تلاش برای تسلط و چیرگی بر ایران هستند.

در این‌جا می‌توان این پرسش را مطرح کرد که با درنظرداشت این ذهنیت تردید آمیز، آیا می‌توان با ایران به توافق رسید؟  هرچند ایران تمایل به مذاکره دارد و آن را به سود منافع خود می‌داند، اما آیا این امر می‌تواند ذهنیت تصمیم‌گیرندگان ایران را در مورد نقش و رویکرد آنها در منطقه و سایر کشورها تغییر دهد؟

به نظر می‌رسد تا زمانی که تهران از جاه‌طلبی‌های خود برای هژمونی و رویارویی با ائتلاف‌ها و توازن‌هایی که در برابر تلاش‌های ایران برای تغییر توازن قوا در منطقه وجود دارد، دست نکشد، همچنان تحت تسلط این ایده باقی خواهد ماند که هیچ صلحی وجود ندارد مگر این‌که مقدمه برای جنگ دیگری باشد.