صفحه اینستاگرام علی خامنه‌ای چهارشنبه شب همزمان با اظهارات سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا مبنی بر آمادگی برای «لغو تحریم‌های مغایر با برجام»، ویدئویی تحت عنوان «جزئیات سیاست قطعی جمهوری اسلامی درباره برجام»، منتشر کرد که نشان می‌دهد، امروز مقامات دولت بایدن با همان زبانی سخن می‌گویند که تهران انتظار دارد: لغو تحریم‌ها.

این ویدئو گزیده‌هایی از صحبت‌های رهبر جمهوری اسلامی درباره بازگشت آمریکا به برجام است که تاکید می‌کند برای توافق عجله‌ای نیست و «سیاست قطعی، لغو تحریم‌ها است» و همه مسئولان روی آن توافق دارند.

خامنه‌ای می‌گوید که آمریکا باید در عمل و نه حرف، لغو تحریم‌ها را ثابت کند و ایران هم راستی‌آزمایی کند. در این ویدیو بر خلاف موضع‌گیری‌های قبلی به لغو«همه تحریم‌ها» که خواسته حداکثری غیر قابل تحقق در شرایط کنونی است، اشاره نشده است.

رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران که هدایت تیم مذاکره کننده هسته‌ای ایالات‌متحده را بر عهده دارد نیز روز جمعه بر اهمیت لغو تحریم‌ها در ترغیب تهران به بازگشت به تعهداتش اشاره کرده بود. او بعدا بر لزوم لغو تحریم‌های مغایر با برجام تاکید کرد و ند پرایس نیز در کنفرانس خبری پس از نشست وین این موضع را تکرار کرد و از کوتاه آمدن طرفین از خواسته‌های حداکثری سخن گفت.

نشست وین با حضور کشورهای باقی‌مانده در برجام (بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین،‌روسیه و ایران) و ایالات‌متحده که در سطح کارشناسی همچنان ادامه دارد، نخستین مذاکره علنی (غیرمستقیم) مقامات تهران و واشینگتن پس از خروج آمریکا از برجام است.

این مذاکرات که بدون مجوز علی خامنه‌ای امکانپذیر نبود، تا کنون رضایتمندی طرف‌ها را به همراه داشته است و دست‌کم در سطح، اختلافات پر رنگ نیست. هرچند که مشکلات ریشه‌ای قدیمی و اختلافات عمیق‌تر در ادامه مسیر نمایان خواهد شد.

اما لغو تحریم‌ها به‌نحوی که مورد نظر رهبر جمهوری اسلامی است و آنگونه که ند پرایس می‌گوید، به چه معنی است؟

کلیدواژه لغو تحریم‌ها پس از اطمینان از پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری سوم نوامبر ۲۰۲۰ در ادبیات مقامات جمهوری اسلامی پررنگ‌تر شد. تا پیش از آن بحث‌های پراکنده‌ای مانند بازگشت گام به گام به برجام مطرح بود که با انتشار مجموعه مصاحبه‌های پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر خامنه‌ای با تمرکز بر لغو همه تحریم‌ها به حاشیه رفت.

تحریم‌ها در ترکیب با فساد و سوء‌مدیریت گسترده، فشار سنگینی به اقتصاد ایران وارد کرده است. پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول از نرخ تورم در ایران برای سال جاری ۳۹ درصد است. نرخ دلار نیز از شش هزار و ۴۵۰ تومان در هفته‌ نخست خروج آمریکا از برجام (۱۸ اردیبهشت ۹۸) به ۳۱ هزار و ۵۰۰ تومان در آبان سال گذشته رسید و هم‌اکنون نیز حدود ۲۵ هزار تومان معامله می‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که در حال حاضر اقتصاد ایران در مرحله فروپاشی کامل نیست، اما جمهوری اسلامی برای پیشبرد سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای خود به منابع مالی نیاز دارد.

باوجود تاکید علنی بر لغو همه تحریم‌ها، به نظر نمی‌رسد که مقامات جمهوری اسلامی از غیرعملی بودن این خواسته اطلاع نداشته باشند. تحریم‌ها علیه ایران سرفصل‌های متعددی از هسته‌ای و موشکی تا حقوق بشر و حمایت از تروریسم را شامل می‌شود که بسیاری از آنها پس از اجرای برجام در دولت اوباما نیز لغو نشد.

از همین رو، لغو تحریم‌های نفتی احتمالا مهمترین خواسته واقعی ایران است که دسترسی تهران به مقادیر قابل توجهی پول نقد را فراهم می‌کند. تحریم‌های نفتی که از اردیبهشت ۱۳۹۸، یک سال پس از خروج آمریکا از برجام به اجرا درآمد به گزارش بانک مرکزی ۱۰۰ میلیارد دلار پول ایران را در حساب‌های خارجی مسدود کرده است. آزادسازی این پول‌ها نیز یکی دیگر از اهداف تهران است. 

پرایس در کنفرانس خبری روز چهارشنبه تنها به لغو تحریم‌های متناقض با برجام اشاره کرد و گفت در موضعی نیست که بتواند به تبصره و ماده‌ها و اینکه کدام تحریم‌ها لغو می‌شوند، اشاره کند.

اما فهرست پیش روی آمریکا برای لغو تحریم‌ها طولانی است. از ۱۶۰۰ شخص حقیقی و حقوقی تحریم شده که شماری از آنها مقامات کنونی جمهوری اسلامی هستند، تا تحریم‌های هسته‌ای، تحریم‌های مرتبط با توسعه برنامه‌های موشکی، تحریم‌های ناشی از فعالیت‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی و تحریم‌های مربوط به موارد نقض متعدد حقوق بشر در ایران.

شبکه تحریم‌ها علیه ایران در سال‌های اخیر به اندازه‌ای در هم تنیده و چندلایه شده که تفکیک آن بسیار دشوار است. برای مثال برخی افراد یا موسسه‌ها و نهادها هم به دلیل فعالیت در عرصه هسته‌ای‌ تحریم‌شده‌اند و هم برنامه‌های موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای. یا گروهی هم هدف تحریم‌های حقوق بشری قرار دارند و هم تحریم‌های هسته‌ای.

فراتر از آن لغو بسیاری از این تحریم‌ها، به ویژه تحریم‌های مربوط به «حمایت از تروریسم» به مجوز کنگره‌ای نیاز دارد که هم اکنون شماری از اعضای جمهوریخواه آن مخالفت خود را با بازگشت به برجام و لغو تحریم‌ها اعلام کرده‌اند.

عزم دولت بایدن برای پرداخت هزینه درگیری با جمهوریخواهان بر سر موضوع ایران در حالی که بسیاری از موضوعات مهمتر داخلی و بین‌المللی شامل چین را پیش رو دارد، مورد تردید است. با این حال او نیز می‌تواند مانند باراک اوباما (پس از اجرای برجام) با یک یا چند فرمان اجرایی آنچه که «بخش صلح‌آمیز» اقتصاد ایران خوانده شده را از تحریم خارج کرده و تحریم‌های مرتبط با تروریسم، حقوق بشر و تکنولوژی پیشرفته را حفظ کند. اقدامی که به نظر نمی‌رسد در گام نخست بازگشت طرفین به برجام، قابل انجام باشد.

از همین رو، برچیدن تحریم‌های هسته‌ای می‌تواند یکی از گزینه‌های مورد نظر ند پرایس در اشاره به لغو تحریم‌های متناقض با برجام باشد.

آزادسازی منابع مالی بلوکه شده ایران در کشورهایی نظیر کره جنوبی نیز همچنان یک گزینه است. به خصوص اینکه ایران همچنان نفتکش کره جنوبی را در توقیف نگاه‌داشته و قرار است نخست‌وزیر این کشور برای گفت‌و‌گو در این زمینه و آزادسازی دارایی‌های ایران به تهران سفر کند.

مقامات جمهوری اسلامی پس از نشست وین گزارش رسانه‌ها درباره پیشنهاد آمریکا آزادسازی یک میلیارد دلار دارایی‌هایی بلوکه شده در برابر توقف غنی‌سازی ۲۰ درصدی را رد کردند. اما این به معنی بسته شدن راه نیست، چرا که علی خامنه‌ای بر خلاف ادبیات تندی که از همان روز نخست در مورد دونالد ترامپ به کار برد، در برابر جو بایدن لحن ملایمی دارد. بایدن شاید رئیس‌جمهور مطلوب رهبر جمهوری اسلامی نباشد، اما دست‌کم در لغو تحریم‌ها و بازگشت به برجام با او هم‌نظر است.