در اوایل ماه مارس، یک گروه متشکل از ۱۴۰ قانون‌گذار آمریکایی از دولت بایدن خواستند که یک توافق «جامع‌تر» با ایران را دنبال کند که فراتر از برنامه اقدام جامع مشترک ۲۰۱۵ باشد. برنامه‌ای که نه‌تنها برنامه هسته‌ای ایران را در بربگیرد، بلکه شامل برنامه موشک بالستیک و پشتیبانی از گروه‌های شبهه نظامی در خاورمیانه نیز باشد.

با این حال به نظر می‌رسد که با ادامه شرایط فعلی، چشم‌انداز رسیدن به چنین توافقی هر روز دورتر شود و حتی دستیابی به توافقی برای محدود کردن برد موشک‌های ایران به ۲۰۰۰ کیلومتر نیز، از دسترس خارج شود.

به نوشته وبسایت تحلیلی بولتن، در حال حاضر تعداد کمی از پیشنهادها برای محدودکردن موشک‌های ایران واقع‌بینانه به نظر می‌رسد. یک پیشنهاد خواستار ممنوعیت ساخت همه موشک‌هایی است که می‌توانند کلاهک ۵۰۰ کیلوگرمی را تا برد ۳۰۰ کیلومتر یا بیشتر حمل کند. آن هم با این استدلال که این موشک‌ها اساساً توانایی حمل سلاح‌های هسته‌ای را دارند. نگرانی دیگر آن است که ایران از موشک‌های فعلی خود برای حمل سلاح هسته‌ای استفاده کند.

فارغ از اینکه کلاً تعریف موشک «دارای توانایی حمل سلاح هسته‌ای» مورد مناقشه است، سه مشکل دیگر نیز وجود دارد که این پیشنهاد را غیرقابل‌اجرا می‌کند. نخست، بسته به نحوه شمارش سیستم‌های مختلف، ایران حداقل هشت نوع موشک دارد که تحت چنین توافقی قرار می‌گیرند و باید همه آنها را کنار بگذارد. دوم، اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز موشک‌هایی دارند که از آستانه ۵۰۰ کیلوگرم تا ۳۰۰ کیلومتر فراتر می‌روند و ایران ممکن است تقاضا می‌کند که این کشورها به همان ترتیب عمل کنند. سوم، انجام چنین معامله‌ای بسیار سخت و پیچیده است و نیازمند حضور گسترده و بازرسی بسیار است که با توجه به فضای سیاسی فعلی، هیچ یک از این شرایط امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسد.

حامیان این پیشنهاد معتقدند توافقی که مانع از تولید موشک‌های بالستیک با برد بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر توسط ایران می‌شود، از نظر سیاسی عملی است. زیرا ایران قبلاً اعلام کرده است که داوطلبانه به چنین محدودیتی پایبند است. در سال ۲۰۱۷ ، محمدعلی جعفری، فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران به خبرنگاران گفت که آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، این حد را تعیین کرده است. زیرا ایران حداقل فعلاً به موشک‌هایی با برد بیشتر احتیاج ندارد. در نتیجه چنین محدودیتی از هیچ‌یک از توانایی‌های فعلی ایران را از بین نمی‌برد، بلکه تنها مانع دستیابی به توانایی‌های جدید در آن زمینه می‌شود. از سوی دیگر به لحاظ فنی نیز امکان بازرسی و سنجش این موضوع با نصب رادار یا از طریق ماهواره‌های ایالات متحده امکان‌پذیر است.

البته محدودکردن برد ۲۰۰۰ کیلومتر، یک راه‌حل جامع برای مسئله موشک‌های ایران نیست. زیرا هیچ کاری برای اطمینان‌بخشی به همسایگان ایران در منطقه انجام نخواهد داد. هیچ راهی برای جلوگیری از ارسال سلاح‌های موشکی ایران به حزب‌الله در لبنان یا حوثی‌ها در یمن ارائه نمی‌دهد. همچنین این محدودیت راهی برای کاهش سرعت موشک کروز و توانایی‌های هواپیمای بدون سرنشین ایران نیست. اما موضوع مهم آن است که این امر مانع توسعه سامانه‌های موشکی بالستیک توسط ایران می‌شود که می‌توانند مستقیماً اروپای غربی یا ایالات متحده را تهدید کنند.

اما اگر سیاستگذاران غربی بخواهند از این گزینه ارزشمند استفاده کنند، باید سریع اقدام کنند، زیرا وقایع اخیر نشان می‌دهد که ایران در حال آماده‌سازی برای حذف محدودیت خودخواسته است. اگر ایران از محدوده ۲۰۰۰ کیلومتر عبور کند، به‌قول‌معروف، «بازگرداندن جن به بطری»، کار آسانی نخواهد بود.

چرا ممکن است پنجره بسته شود؟

مهم‌ترین دلیل، تمرکز بر یک معامله موشکی به‌منظور محدودکردن برد ۲۰۰۰ کیلومتری موشک‌های ایران، فراتر از احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ است. از زمان توافق هسته‌ای، مقامات ایرانی از جمله رهبر جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده‌اند که توافق هسته‌ای آزمایش مهمی در تعیین این است که آیا کشورهای غربی در مذاکره حسن‌نیت دارند یا خیر. جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در مصاحبه‌ای که در ۱۷ مارس در پولیتیکو منتشر شد، گفت: «اگر ایالات متحده [توافق هسته‌ای] را قبول کند ... پس می‌توانیم سایر موارد را بررسی کنیم.»اگرچه پس از ۶ سال از توافق و از نظر ظریف، ایالات متحده در آزمایش فوق «شکست‌خورده است». حتی اگر این توافق دوباره احیا شود و دولت بایدن تحریم‌ها را لغو کند، متقاعدکردن ایران برای مذاکره درباره موشک‌های بالستیک خود که مقامات ایرانی بارها تأکید کرده‌اند غیرقابل مذاکره است، کار سختی خواهد بود.

اما پیشرفت تکنولوژیکی ایران در حال گذر از محدوده ۲۰۰۰ کیلومتری است و این احتمال را افزایش می‌دهد که با گذشت زمان، ایران رسماً آن را لغو کند. برای درک این موضوع، باید به شرایطی برگردیم که در وهله اول ایران محدوده داوطلبانه را تصویب کرد. اگرچه مقامات ایرانی ابتدا محدودیت رهبر جمهوری اسلامی در سال ۲۰۱۷ را تصدیق کردند، اما واقعیت این است که  شروع برنامه به اواسط سال ۲۰۰۰ برمی‌گردد.

محدوده برد با تصمیم برای اولویت‌بندی بهبود دقت موشک‌های ایران، صورت گرفته است. در سال ۲۰۰۹ ، امیرعلی حاجی‌زاده که به‌تازگی به‌عنوان فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منصوب شده بود، اولین دیدار خود را با رهبر جمهوری اسلامی انجام داد. به گفته خودش، حاجی‌زاده طرحی جاه‌طلبانه را به خامنه‌ای ارائه داد که در مورد چگونگی ساخت موشک‌های جدید در یک کلاس جهانی است. اما در حین جلسه، حاجی‌زاده از دانستن اینکه خامنه‌ای ایده‌های دیگری برای برنامه موشکی دارد متعجب شد. خامنه‌ای گفته است: «این کارهایی که می‌خواهید انجام دهید - اولویت من نیستند. اولویت من دقت است.»

آزمایش دوباره موشک خرمشهر توسط ایران گواه چنین تغییراتی است. خرمشهر یک موشک بالستیک تک‌مرحله‌ای، با سوخت مایع و برد متوسط است که به نظر می‌رسد با کمک کره شمالی ساخته شده باشد، موشکی که طرح آن از موشک زیردریایی R-۲۷ SS-N-۶ Serb شوروی  برداشته شده است. مقامات ایرانی ادعا می‌کنند که برد این موشک فقط ۲۰۰۰ کیلومتر است، اما ارزیابی‌های کارشناسان این است که بسته به میزان بارگذاری، موشک فوق ممکن است بین ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ کیلومتر برد داشته باشد.

گزارش‌های آزمایش‌های ناموفق موشک خرمشهر در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ ، این‌طور نشان داد که ایران ممکن است توسعه خود را کنار بگذارد. اما به‌وضوح چنین برآوردی قابل تایید نیست. در آگوست سال ۲۰۲۰ ، ویدئویی از یک آزمایش جدید منتشر شد که موشکی را با عنوان «خرمشهر -۲» نشان می‌داد. خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه پاسداران از موفقیت آزمایش خبر داد و ادعا کرد که کلاهک به هدف خود در یک مربع ۴۰ متر در ۴۰ متر اصابت کرده است. اگرچه شواهد کافی در دسترس عموم برای تأیید این ادعا وجود ندارد، اما نکته گسترده این است که ایران در حال توسعه موشکی است که می‌تواند فراتر از برد ۲۰۰۰ کیلومتر باشد. هرچه پیشرفت موشک بیشتر شود، احتمال این‌که ایران از آن دست بکشد، کمتر خواهد شد.

در چنین شرایطی به بهترین زمان برای انجام یک توافق فراگیر که برنامه موشکی ایران را نیز در بربگیرد، همین الان است. چون مشخص نیست که در آینده بتوان دوباره با ایران بر سر مسئله موشکی مذاکره کرد.