سازوکار تشکیل نهادهای خیریه در ایران قدمتی طولانی دارد. بیشتر مردم این نهادها را با عنوان وقف می‌شناسند ولی کمتر کسی توقع دارد که این تشکل‌های انسان‌دوستانه و خیرخواهانه در مقاطعی پرونده‌های فساد و سودجویی از خود به ‌جای گذاشته باشند، بنگاه‌های اقتصادی شده و یا حتی مبالغی هنگفت به‌عنوان کمک، از مراکز مالی بزرگ در کشور دریافت کرده باشند.

بر اساس گزارش‌های رسمی، در ایران به طور تخمینی ۲۰ تا ۳۰ هزار موسسه خیریه فعالیت دارند که در سال‌های اخیر حواشی زیادی داشته‌اند. تعدادی از این مراکز عام‌المنفعه، به نام کارهای خیریه، در فعالیت‌های غیرقانونی، پولشویی و فساد مالی درگیر شده‌اند.

یکی از خبرسازترین این پرونده‌ها نیز مربوط به خیریه «دارالشفاء قرچک» است که کارشناسان رسمی دادگستری در سال ۱۳۹۹ حسابرسی پرونده فساد مالی آن را در دستور کار قرار دادند. فساد مالی درمانگاه خیریه دارالشفاء حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیارد تومان اعلام شد. این تازه‌ترین و شاید پرسروصداترین پرونده فساد مالی یک نهاد خیریه‌ای در ایران بود که اخبار تخلف مالی‌اش به رسانه‌ها رسید.

پیش از این در آبان‌ماه سال ۱۳۹۶ رئیس وقت کمیسیون اقتصادی مجلس، درباره نبود شفافیت اقتصادی هفت هزار خیریه فعال در ایران هشدار داده بود. در دی‌ماه ۱۳۹۷ نیز معاون وقت سازمان بهزیستی عنوان کرد: «برخی خیریه‌ها، موسسه پولشویی شده‌اند.» رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی نیز اسفندماه ۱۳۹۷ مدعی شد که «فعالیت حدود نیمی از موسسات خیریه شفاف نیست».

بانک مرکزی ایران برای نخستین‌بار در اردیبهشت سال ۱۳۹۸ فهرست ارزبگیران دولتی و نیمایی را منتشر کرد. در میان فهرست بلندبالای دریافت‌کنندگان ارز دولتی، نام خیریه تعلیماتی، تحقیقاتی، علمی و دینی « مکتب امیرالمؤمنین» هم وجود داشت. بر اساس این گزارش، «مکتب امیرالمؤمنین» در ۷۱ ردیف بودجه‌ای توانسته بود از بانک مرکزی شش میلیون و ۶۷۰ هزار و ۶۴۹ دلار به قیمت ارز چهار هزار و ۲۰۰ تومانی دریافت کند. در عین حال در ۴۰ ردیف به میزان دو میلیون و ۲۶۸ هزار و ۶۴ یورو نیز ارز به نرخ دولتی گرفته بود.

این در حالی بود که در شرح فعالیت این خیریه، هیچ‌گونه فعالیت تجاری ثبت نشده است. «مکتب امیرالمؤمنین» در زمینه آموزشی با دانشگاه «مفید» و مجتمع مدارس «مفید» و در زمینه فرهنگی و مذهبی با کانون توحید و مسجد امیرالمؤمنین و همچنین با عنوان خیریه تسهیلات قرض‌الحسنه برای تهیه جهیزیه فعالیت دارد.

تعداد موسسات خیریه در کشور روز به روز در حال افزایش است و تنها در سال ۷۴ تعداد ۴۵ هزار موافقت‌نامه برای انجام مراحل تاسیس موسسات خیریه و ۳۸ هزار پروانه فعالیت هم برای موسسات خیریه که قبل از سال ۹۷ درخواست تشکیل داشتند، صادر شده است.

به گفته معاونت مشارکت‌های مردمی و توانمندسازی سازمان بهزیستی کشور، تعداد خیریه‌های ایران با عملکرد آن‌ها همخوانی ندارد. تنها هشت هزار و ۲۰۰ خیریه ثبت شده، زیرنظر سازمان بهزیستی فعالیت می‌کنند.

برخی، خیریه‌ها را محمل مناسبی برای پولشویی و فرار مالیاتی عنوان می‌کنند. این گروه معتقدند که در فساد سیستماتیک دولت‌ها و کشورها این نهادهای خیریه‌ هستند که زیر چتر کمک‌های مردمی، به‌صورت غیرشفاف عمل می‌کنند و دیده هم نمی‌شوند.

در ایران هیچ نهاد خاصی متولی و ناظر اصلی بر عملکرد موسسات خیریه نیست. نیروی انتظامی، وزارت کشور و سازمان بهزیستی سه دستگاهی هستند که به مراکز خیریه مجوز فعالیت می‌دهند اما هر یک به طور جداگانه و نه با هماهنگی با هم، بر عملکرد این مجموعه‌ها نظارت‌هایی گاه غیر منسجم دارند.

منابع مالی موسسات خیریه در ایران به طور عمده از طریق نیکوکاران، کمک‌های مردمی یا فعالیت‌های مؤسسات تامین مالی می‌شود. در مواردی، درآمد وقف‌نامه نیز به مراکز وقف شده تعلق می‌گیرد؛ برای مثال بازار بزرگ و تاریخی تجریش از حدود ۴۰۰ سال پیش وقف است و درآمد آن به موسسات خیریه و نیکوکاری وابسته به آن تعلق می‌گیرد.

خیریه‌ها در دنیا

در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی که به عصر روشنگری معروف است، فعالیت‌های خیرخواهانه و بشردوستانه در میان اتحادیه‌های داوطلب و نیکوکاران ثروتمند، به یک فعالیت فرهنگی گسترده تبدیل شد. این روش جدید خیرخواهی، در میان طبقات بالای جامعه به شکل‌گیری و ثبت رسمی نخستین سازمان‌های خیریه مدرن به شکل امروزی منجر شد.

کاپیتان توماس کورام که از تعداد روزافزون کودکان رها شده در خیابان‌های لندن وحشت‌زده شده بود، در سال ۱۷۱۴ میلادی «بیمارستان کودکان سرراهی» را برای سروسامان دادن به کودکان خیابانی بنیان نهاد. این خیریه که نخستین سازمان از نوع خود بود، به نمونه‌ای سازمان‌های خیریه از این ‌دست تبدیل شد که در قرن ۱۸ میلادی، بسیار گسترش یافتند.

«جان هان وی»، از فعالان بنام امور بشردوستانه در عصر روشنگری، «جامعه دریانوردی» را در سال ۱۷۵۶ میلادی به‌عنوان نخستین خیریه دریانوردان بنیان‌ گذاشت تا دریانوردان را به خدمت نیروی دریایی درآورد. جامعه دریانوردی تا سال ۱۷۶۳ به استخدام بیش از ۱۰ هزار نفر کمک کرد. «هان وی» همچنین در تاسیس «بیمارستان مگدالن» که به بازپروری زنان خیابانی می‌پرداخت، نقشی اساسی داشت.

در حال حاضر بزرگ‌ترین خیریه‌های جهان از نظر رقم وقف شده، به ترتیب بنیاد «نوو نوردیک» (اروپای شمالی نو) با ۷۳.۵ میلیارد دلار، بنیاد خیریه «بیل و ملیندا گیتس» با ۴۶.۸ میلیارد دلار و بنیاد «اینگکا» (INGKA) با ۳۶ میلیارد دلار هستند.

در مورد خیریه‌ها در ایران چه می‌دانیم؟

جمعیت «شیر و خورشید سرخ»، نخستین سازمان خیریه ایران است که در حوزه مربوط به امدادرسانی در حوادث غیرمترقبه، آموزش کمک‌های اولیه، تاسیس بیمارستان و درمانگاه، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، تربیت پرستار، نگهداری از کودکان بی‌سرپرست، ارائه برنامه‌های ویژه برای جوانان و برخی فعالیت‌های عمرانی در داخل و خارج از کشور، فعال بوده است. جمعیت شیر و خورشید سرخ را دکتر امیراعلم در سال ۱۳۰۱ شمسی تاسیس کرد.

هرچند ایران به لحاظ منابع طبیعی و ثروت‌های ملی کشوری غنی است ولی مردم آن به‌خصوص در حاشیه شهرهای بزرگ و مناطق مرزی، با فقر و محرومیت دست و پنجه نرم می‌کنند. نبود دسترسی به بهداشت و درمان رایگان یا ارزان هم یکی از معضلات گروه بزرگی از مردم در ایران است. امکاناتی که همزمان با پیشرفت علم و تکنولوژی و بهترشدن شرایط بهداشت و درمان در دنیا، برای برخی شهروندان ایرانی همچنان کالایی لوکس به‌حساب می‌آید. بنابراین در مقاطع مختلف تاریخی، متمولان و سرمایه‌داران در کشور، با احداث و فراهم کردن درمان رایگان و یا حتی ارزان فرصت استفاده از امکانات بهداشتی را برای مردم طبقه فرودست فراهم کردند؛ مراکزی درمانی تحت عنوان خیریه‌های درمانی! کلان‌شهرها از این ‌حیث همواره در صدر قرار داشته‌اند.

چرا چهره فقر در ایران دائمی است؟

اما آنچه در سال‌های اخیر تامل‌برانگیز بوده، رشد قارچ‌گونه خیریه‌ها و به‌خصوص انواع درمانی آن‌ها است. چرا این تعداد خیریه در شهرها تاسیس شده است و متولی آن‌ها کیست؟ این سؤالی است که با چند اشاره می‌توان به آن‌ها پاسخ کوتاهی داد.

خیریه‌ها و مراکز عام‌المنفعه از مالیات معاف هستند و به همین دلیل، بستر خوبی برای پولشویی سودجویان فراهم کرده‌اند. بر اساس اطلاعات مندرج در رسانه مالیاتی ایران، مطابق بند ط ماده ۱۳۹ قانون مالیات‎های مستقیم (مصوب ۳۱ تیر ۱۳۹۴)، کمک‎‌ها و هدایایی دریافتی نقدی و غیرنقدی موسسات خیریه و عام‌المنفعه که به ثبت رسیده‌اند، مشروط بر آن که به‌ موجب اساسنامه آن‌ها در امور ذیل این ماده صرف شوند و سازمان امور مالیاتی کشور بر درآمد و هزینه آن‌ها نظارت کند، از پرداخت مالیات معاف‌اند.

این مشخصه بخشش مالیاتی، برای برخی شرکت‌های تجاری زمینه‌ای به وجود می‌آورد تا به‌ واسطه رایزنی با برخی از موسسات خیریه و عام‌المنفعه و در قالب کمک‌های صوری، مالیات کمتری بپردازند. در عین حال، کمک‌های نقدی و غیرنقدی که هر سال مالی به مصرف نرسیده باشد، بی آن که شامل مالیات شود، به سال مالی بعد منتقل می‌شود. درآمدها و عایدی حاصل از موقوفات و کمک‌ها و هدایای دریافتی نقدی و غیرنقدی اشخاص هم از پرداخت مالیات معاف هستند.

با وجودی که طبق آمار رسمی حدود ۳۰ هزار موسسه خیریه و بیش از ۹۰ هزار هیئت مذهبی ثبت شده در ایران در کنار کمیته امداد امام خمینی، سازمان بهزیستی، پایگاه‌های بسیج مردمی و هلال‌احمر فعالیت دارند، ولی رد فقر از چهره زندگی در ایران نه ‌تنها پاک نشده، که هر روز بیشتر شده است.