تحولات اخیر افغانستان، توجه کشورهای جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی سابق که در همسایگی افغانستان و در آسیای میانه واقع هستند را به خود جلب کرده است. این توجه به دنبال خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، پیشروی‌های طالبان، ناتوانی ارتش افغانستان در جلوگیری از پیشرفت‌ طالبان در میدان نبرد و گسترش روزافزون نفوذ این گروه، افزایش یافته است.

از پنج کشور آسیای میانه، سه کشور آن با افغانستان هم‌مرز هستند و طول مرزهای افغانستان با تاجیکستان حدود ۱۲۰۰ کیلومتر، با ترکمنستان ۷۴۴ کیلومتر و ازبکستان ۱۳۷ کیلومتر است، اما قرقیزستان هیچ مرزی با افغانستان ندارد و تاجیکستان بین آن‌ها واقع شده است، با این حال، فاصله بین استان بدخشان افغانستان و مناطق باتکند و چوی در قرقیزستان تنها ۳۰۰ کیلومتر است.

پیشروی چین

روسیه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه ۱۹۹۰ و حتی زمانی‌که کرملین برتری اقتصادی چین در آسیایه میانه را پذیرفت، توانسته است نقش خود را به عنوان ضامن اصلی امنیت در منطقه حفظ کند. با این حال، پکن از تنش‌های سیاسی و اقتصادی روسیه و غرب و تحریم‌های متقابل دو طرف سود برده و با تمام قدرت به مناطق سنتی نفوذ مسکو پیشروی کرده است.

اغلب ناظران سیاسی، پویایی روابط مسکو و پکن را به عنوان «تقسیم فعالیت» توصیف کرده اند. به عبارت دیگر، روسیه با مسائل امنیتی و چین با مسائل اقتصادی سر و کار دارد. روسیه با استفاده از روابط سیاسی و نظامی دیرینه‌اش با کشورهای آسیای میانه با آن‌ها داد و ستد دارد، در حالی‌که چین به عنوان یک طلبکار و موتور رشد اقتصادی عمل می‌کند، به ویژه پس از این‌که میلیاردها دلار را برای ساخت راه ابرشیم نوین هزینه کرده است.

با این حال، تقسیم‌بندی روسیه و چین به طور واضح روشن نیست و مانورهای امنیتی قابل توجه چین در سال‌های اخیر ممکن است به دلیل دشواری تفکیک و تشخیص نفوذ بین دو کشور، منجر به تشدید تنش میان دو جانب شود.

معاملات تسلیحاتی چین

چین به چیرگی اقتصادی در منطقه بسنده نکرده، بلکه به دنبال یافتن فرصتی برای گسترش نفوذ سیاسی‌اش در آسیای میانه است. به همین ترتیب، پکن سعی دارد نفوذ خود را در جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی سابق که به طور سنتی به عنوان حیاط خلوت مسکو محسوب می‌شوند افزایش دهد. برای رسیدن به این هدف، چین در تلاش برای فروش اسلحه، انجام تمرینات نظامی و ایجاد نیروهای مرزی جدیدی است، علاوه براین‌که پکن می‌کوشد با استفاده از پروژه‌های اقتصادی و برگه فشار بدهی‌ها، کشورهای منطقه را وادار به چرخش در محور خود کند.

البته تغییر در میزان معاملات تسلیحاتی چین به کشورهای آسیای میانه عملا قابل مشاهده است. طبق گزارش انستیتوی تحقیقات کِنان در مرکز بین‌المللی ویلسون، پکن در پنج سال گذشته سهم فروش تجهیزات نظامی به این کشورها را به ۱۸ درصد افزایش داده است، در حالی‌که میزان فروش تجهیزات نظامی چین به کشورهای یادشده از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴، تنها ۱.۵ درصد بود.

چین با ساخت نخستین تأسیسات نظامی در منطقه، زمینه را برای حضور امنیتی خود در تاجکیستان که ۴۷۶ کیلومتر با چین مرز مشترک دارد، فراهم کرد. در سال ۲۰۱۹، روزنامه آمریکایی «واشنگتن پست» در گزارشی از وجود یک مرکز کوچک نظامی چینی همراه با شماری از شهروندان چین در تاجیکستان خبر داد، سپس روزنامه «وال‌استریت ژورنال» به نقل از منابعی استناد کرد که چین و تاجیکستان توافق‌نامه‌ای را امضا کرده‌اند که بر اساس آن، چین اقدام به بازسازی و احداث ۳۰ تا ۴۰ نقطه امنیتی در نوار مرز تاجیکستان با افغانستان می‌کند.

از سوی دیگر، از آن‌جا که میزان فروش اسلحه روسی به کشورهای آسیای میانه در چند سال اخیر در حدود ۶۰  درصد باقی مانده است، می‌توان گفت که گسترش نفوذ چین در این کشورها به معنای کاهش نقش روسیه نیست، هرچند به گفته کارشناسان ممکن است این توازن در سال‌های آینده دستخوش تغییر و دگرگونی شود. اما پکن می‌خواهد با گسترش نفوذ امنیتی در این کشورها، خود را متعهد به تأمین سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی در آسیای میانه کند.

از هماهنگی تا رقابت

البته چین به عنوان کشور تأمین کننده سلاح که در تلاش برای افزایش میزان فروش اسلحه است، ناگزیر بخشی از سهم فروش اسلحه روسی در آسیای میانه را از خود خواهد کرد و آن زمان، هماهنگی کنونی به رقابت تبدیل خواهد شد و در نتیجه، شاهد تنش میان مسکو و پکن خواهیم بود، هرچند روسیه همچنان به عنوان قدرت نظامی غالب در آسیای میانه و بزرگترین تامین کننده سلاح در منطقه باقی خواهد ماند.

روسیه در سراسر آسیای میانه پایگاه‌ها و مراکز نظامی دارد. بیش از هفت هزار سرباز روسی در تاجیکستان به‌سر می‌برند، علاوه بر پایگاه نظامی که در قرقیزستان دارد، این در حالی است که سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه نقطه اصلی تماس با نیروهای نظامی کشورهای منطقه محسوب می‌شود.

منافع مشترک

علی‌رغم نقش فزاینده چین در عرصه امنیتی، پکن و مسکو در سال‌های اخیر همکاری‌های مشترک خود را گسترش داده اند، افزون بر این‌که دو کشور در مسائل مربوط به آسیای میانه، از جمله جلوگیری از بی‌ثباتی احتمالی افغانستان و مهار احتمال رشد تروریسم و ​​افراط‌گرایی، منافع مشترکی دارند.

از سوی دیگر، رقابت با ایالات متحده، چین و روسیه را متحد می‌کند، به ویژه این‌که هر دو کشور در تلاش برای کاهش نفوذ آمریکا در منطقه هستند و از تعطیلی پایگاه هوایی ایالات متحده در قرقیزستان در سال ۲۰۱۴، استقبال می‌کنند. در عین حال، روسیه و چین برای گسترش نفوذ و پیشتازی در آسیای میانه در رقابت و رویارویی قرار دارند؛ علاوه براین‌که پیشبرد برنامه آموزش افسران نیروهای مسلح کشورهای منطقه و فروش اسلحه برای مسکو و پکن از اهمیت بسیاری برخوردار است. البته روسیه به دلیل داشتن مراکز آموزشی نظامی پیشرفته، تا به حال در زمینه آموزش‌های نظامی نقش اول را ایفا می‌کند.

همچنان، سازمان همکاری شانگهای که علاوه بر روسیه، کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در آن عضویت دارند، نقش مهمی را در راستای تلاش چین برای کاهش شکاف بین روسیه و چین بازی می‌کند. همچنان علی‌رغم این‌که سطح برنامه‌های آموزش نظامی چین در مقایسه با روسیه، پایین‌تر است اما این کشور توانسته است پس از روسیه، مقام دوم را در بخش آموزش‌های نظامی در آسیای میانه از خود کند.

در نتیجه، می‌توان گفت که هرچند روسیه و چین از طریق روابط دوجانبه و سازمان‌های متعددی که پکن و مسکو را با کشورهای جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی سابق پیوند می‌دهد، هماهنگی و همکاری دارند، اما چنین به نظر می‌رسد که پکن سعی دارد ابتکارات خود را در منطقه به دور از مسکو توسعه دهد.