۲۶ شهریور سالروز درگذشت «واٰروژهاخباندیان» معروف به «واروژان» است. موزیسین و آهنگسازی که ذوقی شگفت‌انگیز در تنظیم و آهنگسازی داشت و به نوعی آثار او را می‌توان آغازگر فصلی نو در آهنگسازی موسیقی پاپ در ایران دهه ۴۰ و پنجاه به شمار آورد که روی بسیاری از آهنگسازان و موزیسین‌های نسل بعد از خود اثر گذاشت. واروژان عمری کوتاه داشت(۴۰ سال) و عمر موسیقایی او هم بسیار کوتاه بود، اما در همین مدت کوتاه که اوج آن را در سال‌های ۴۶ تا ۵۶ شاهدیم، به واقع انقلابی را در ترانه‌سرایی موسیقی پاپ به وجود آورد و به گرانترین تنظیم‌کننده و آهنگساز موسیقی پاپ تبدیل شد. در فاصله ۴۹ تا ۵۴ قیمت ترانه‌هایی که او می‌ساخت از ۳۰۰ تومان به ۳۰ هزار تومان رسید و توانست نگاه و بینش موزیسین‌ها را به مفهوم آهنگسازی در این ژانر تغییر دهد. اگر اغراق نباشد تغییری که او در آهنگسازی برای ترانه‌‌های پاپ ایجاد کرد را می‌توان با تغییر مرتضی حنانه در آهنگسازی برای تصنیف سرایی در یک منظومه قرار داد. اما بر خلاف حنانه که همه‌گاه مورد توجه بود و حتی در همان سال‌ها کتابی در تجلیل از او منتشر شد، واروژان، تا دو سه سال قبل تقریبا ناشناخته بود و اطلاعات درباره کار بزرگی که انجام داد، محدود به یکی دو مطلب و نوشته ناقص بود و جزو خواص، عامه علاقه‌مندان موسیقی کمتر درباره نقش او در شکل‌گیری و موفقیت هنرمندانی چون گوگوش و داریوش، عارف و … می‌دانستند، به خصوص در حوزه موسیقی پاپ که عموما خواننده محور است و مخاطبان آن چندان در پی شناسایی دیگر عوامل ساخت ترانه نیستند.
جدی‌ترین نوشته درباره واروژان، مقاله نسبتا بلند و تحلیلی علی عظیمی‌نژادان است در دی ماه ۱۳۹۶ که تحلیلی همه‌جانبه از فراز و فرود‌های زندگی واروژان به دست می‌دهد. آقای عظیمی‌نژادان چند سالی است که کوشش را به تحقیق در زمینه شکل‌گیری و رشد هنر در سال‌های قبل از انقلاب اختصاص داده و در این مسیر هم مصاحبه‌های خوبی از بزرگان آن دوران منتشر کرده و یادداشت‌ها و تحلیل‌های دقیقی نوشته است که یادداشتش درباره واروژان هم از جمله این مطالب است.
بعد از او، در سال ۱۳۹۷ کتاب «واروژان»، تالیف حسین عصاران، از سوی انتشارات نگاه به بازار کتاب عرضه شد که تصویری نسبتا کامل از واروژان به دست داده است.
کتابی که به‌رغم برخی کاستی‌ها می‌توان آن را مهمترین اثری دانست که تا کنون درباره این چهره استثنایی تاریخ موسیقی مردم پسند ایران معاصر نوشته شده است و خود می‌تواند دست‌مایه پژوهش‌های جدی‌تر در زمینه موسیقی این گونه موسیقایی قرار گیرد. متاسفانه بخشی مهم از رخدادهای این دوره در حافظه نسلی از مهمترین مجریان این شاخه هنری به تاریخ سپرده شده است و کمتر از آنها خاطره‌ای، و یا مطلب جدی به یادگار مانده است. اگر چه در این زمینه به تازگی خانم جین لویسن (گردآورنده برنامه گل‌ها) پروژه‌ای را شروع کرده است که از طریق آن می‌خواهد تمامی اسناد و مکاتبات و نیز نشریات قبل از انقلاب را گرد‌آورده، دسته‌بندی کرده و به صورت آنلاین و همانند همان پروژه گل‌ها در سایتی قرار دهد. اما تا آن زمان اهل پژوهش می‌بایست به همین حرکت‌های مقطعی و فردی دلخوش باشند که کار آقای عصاران، چه در انتشار کتابی درباره ناصر چشم آذر و چه درباره واروژان از جمله این تلاش‌هاست. این گونه کتاب‌ها به محققان و پژوهشگرانی که علاقه‌مند به شناخت دقیق‌تری از تحولات موسیقی مردم پسند( پاپ) معاصر هستند کمک می‌کند تا دقیق‌تر به روابط علی و معلولی میان اهالی موسیقی و نیز گروه‌های موسیقی و یا روابط میان هنرمندان با نهادهای هنری چون وزارت فرهنگ و هنر وقت، رادیو و تلویزیون، تالار رودکی و کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان پی‌ببرند.
تلاشی چند جانبه برای تالیف کتاب
نگاهی به کتاب واروژان نشان می‌دهد که مولف برای نگارش آن تلاش فراوانی صورت داده است. او سعی کرده خط سیر زندگی واروژان را از کودکی تا مرگ به عنوان یک مسیر، و یا به قول اهل تصحیح، نسخه اصلی در نظر بگیرد و برای تکمیل و پرکردن جدول خالی این زندگینامه از دوستان و همکاران دوره‌های مختلف زندگی واروژان مدد بگیرد. در کتاب اگر چه ارجاعاتی به برخی مطالب و نوشته‌های نشریات آن دوره به چشم می‌آید، اما تمرکز اصلی و نقطه محوری تلاش مولف بر مصاحبه‌هایی است که یا خود با چهره‌های معروف موسیقی و ترانه‌سرایی انجام داده است و یا دیگرانی آن مصاحبه‌ها را انجام دادند و او با سرکشی به آن نوشته‌ها به پرکردن خانه‌های خالی جدولی پرداخت که از آن می‌توان به جدول زندگی هنری و شخصی واروژان یاد کرد.
خواننده در لابلای این ۲۶ فصل کتاب درمی‌یابد که واروژان که بود، دوران کودکی‌اش چگونه گذشت، در دوران نوجوانی چه فعالیت‌هایی داشت، چگونه به هنرستان موسیقی رفت، چرا سر از آمریکا در‌آورد و در آنجا بر او چه گذشت که حتی به کار در پمب بنزین پرداخت و تقریبا نیمه‌کاره دیار غرب را رها کرد و برگشت به ایران و همکاری با ویگن و استودیو طنین را شروع کرد، در شکل‌گیری و معرفی چهره‌هایی چون گوگوش وداریوش و پری زنگنه و عارف چه نقشی داشت، چه آثار درخشانی در موسیقی فیلم و سریال از او برجای ماند، چه تلاش‌هایی صورت داد تا بحث تنظیم در موسیقی پاپ را جا بیندازد و در زمینه موسیقی آوازی جمعی(کر) چه گام‌های ارزشمندی برداشت و در نهایت چگونه و در میان حیرت همکارانش در ۴۱ سالگی بر اثر سکته و بیماری قلبی در بیمارستان بستری و سپس درگذشت.
مولف سعی کرده است با هر کسی که به نوعی با واروژان در ارتباط و همکاری بود تماس بگیرد و خاطرات آنها را درباره این هنرمند و به تناسب تاریخ در جای خود بیاورد. اگر چه به نظر می‌رسید این کتاب اگر به دست ویراستاری آشنا به تاریخ موسیقی معاصر می‌رسید نحوه تنظیم مطالب را دگرگون می‌کرد و کتابی پاکیزه‌تر و پیراسته‌تر را به دست مخاطب می‌رساند.
نقش کمرنگ اسناد
تکیه اصلی مولف بر گفته‌های دوستان است و نقش اسناد در کتاب تا حدودی کمرنگ است. البته شاید مولف این تلاش را صورت داده باشد که به‌طور مثال به بخش اسناد سازمان صدا و سیما مراجعه کرده و خواستار برخی مکاتبات و اسناد مرتبط با فعالیت‌های گروه‌ها و افراد موسیقی پاپ باشد، اما نه در مقدمه یا متن در استفاده از این بخش دیده نمی‌شود.
بخش ضمائم بسیار پربار است و مولف کتاب فهرستی از تمامی ترانه‌هایی که واروژان تنظیم یا آهنگسازی کرد، موسیقی متن فیلم‌هایی که ساخت را به شکل دقیق و شناسنامه‌ای به دست داده است که از فعالیت حیرت‌انگیز واروژان در عرصه کمی خبر می‌دهد و البته از تلاش مهم مولف کتاب در به سامان رساندن این بخش.
۲۰ صفحه کتاب به تصاویری از یادداشت‌ها و نت‌نوشته‌های واروژان اختصاص داده شده است که همه آنها توضیحات و پانوشت‌های دقیق و مشخصی دارند.
جدول آثار ارائه شده در بخش ضمائم، نیز به سه بخش تقسیم شده است. ۴۶ ترانه‌ای که خود واروژان آّهنگ آنها را ساخت، ۲۸ موسیقی متن سریال و فیلم سینمایی و ۱۵۶ ترانه‌ای که تنطیم آنها بر عهده واروژان بوده و به نوشته مولف تازه تمامی آثار او نیست.
به نوشته مولف ۴ اثر واروژان هم به‌رغم آنکه در همان سال‌های قبل از مرگ ساخته شد اما اجرایش به سال‌های و دهه‌های بعد موکول شد از جمله؛ حرف(۱۳۷۲) و گلابدان قدیمی(۱۳۷۷) با صدا و شعر شهیار قنبری، «چه زیبا بود» با صدای گوگوش(۱۳۹۴) و مغرور که آخرین کارش بود با صدای اساره که ساخت ملودی و تنظیم در سال ۵۴ انجام شده بود.
واروژان/ مولف: حسین عصاران/ ناشر: انتشارات نگاه،قیمت: ۴۵ هزار تومان/ ۳۶۰ صفحه.
