بخشی از هویت ایرانیان و تاریخ بشر آثار گران‌بهای به‌جا مانده از چند هزار سال قبل، از دوره عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان تا دوران پس از اسلام تا عصر قاجارند که در موزه‌های مختلف ایران و جهان نگهداری می‌شوند. آثاری که هرکدام نشانی از قدمت حضور تمدن در فلات ایران به شمار می‌روند.
با آغاز اکتشاف‌ها در تخت جمشید، رضا شاه پهلوی برای حفظ و نگهداری از کشفیات باستان‌شناسی تصمیم گرفت موزه‌ای به نام «ایران باستان» بسازد؛ موزه‌ای که امروز مادر موزه‌ها در ایران و یکی از موزه‌های بسیار خاص جهان است.
علاقه رضاشاه پهلوی به معرفی عظمت گذشته ایران فرصتی بود تا باستان‌شناسان برجسته جهان به مناطق باستانی ایران همچون تخت جمشید، هگمتانه، پاسارگاد و چغازنبیل بیایند با کاوش‌هایی در یک دوره زمانی کوتاه، انبوهی از اشیا را که نشانگر قدمت تمدن در این بخش از جغرافیای جهان بودند، از زیر خاک بیرون بکشند.
نباید فراموش کرد که سابقه این کاوش‌ها به دوران قاجار بازمی‌گردد، اما در آن دوران، بیشتر کشفیات به‌راحتی از کشور خارج می‌شدند و در اختیار خریدوفروش‌کنندگان اشیا و آثار تاریخی یا موزه‌های خارجی قرار می‌گرفتند. این موضوع یکی از دلایل ساخت موزه ایران باستان بود تا از طریق آن کشفیات در اختیار دولت ایران و در معرض دید عموم قرار بگیرد.
ایده ساخت موزه در زمان وزارت علی‌اصغر حکمت شکل گرفت. اهمیت چنین موزه‌ای برای دولت ایران آنقدر بود که آندره گدار، معمار و باستان‌شناس شاخص جهان، را برای طراحی و ساخت موزه انتخاب شود. مردی که حافظیه شیراز، آرامگاه فردوسی، میدان نقش‌جهان، دانشگاه تهران، دبیرستان معقول و منقول اصفهان، موزه آستان قم و موزه و کتابخانه آستان قدس رضوی و موزه آذربایجان هم با معماری او به یادگار مانده است.
سال ۱۳۰۸ را زمان آغاز ساخت موزه می‌دانند. گدار سال ۱۳۱۳ خورشیدی نقشه‌های ساختمان را تهیه کرد و ساخت موزه سال ۱۳۱۶ تمام شد. زمین اختصاص‌یافته به این موزه پنج هزار و ۵۰۰ مترمربع است و زیربنای آن دو هزار و ۷۴۴ مترمربع است.
موزه ایران باستان که نمایی از تاریک و روشن تاریخ است، در سال ۱۳۱۶ شمسی افتتاح شد. بنای موزه از ایوان کاخ کسری الهام گرفته شده است و تا امروز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موزه‌های ایران، بر سپهر فرهنگ و میراث می‌درخشد.
موزه ایران باستان اشیایی از دوران انسان‌های نخستین در فلات ایران تا دوره‌های تاریخی دور و نزدیک را در خود جای داده است؛ دوره‌هایی که هرکدام بخشی از تمدن درخشان بشری‌اند.
قدیمی‌ترین بخش موزه ایران باستان، پارینه‌سنگی است که از سنگ کوارتز ساخته شده و مربوط به حوزه رودخانه کشف‌رود در شرق مشهد با یک میلیون سال قدمت است. از دیگر بخش‌های قدیمی موزه دربند و گنج‌پر مربوط به گیلان و مهاباد با حدود ۷۰۰ تا ۲۰۰ هزار سال قدمت‌اند.
ظروف، ادوات جنگی، اشیای تزیینی، مجسمه‌های پیکر انسانی و جانوری از جمله اشیای فلزی اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن‌اند که در این موزه نگهداری می‌شوند.
همچنین مرد نمکی، اسکلت زن هفت هزارساله، کوزه‌ای که اولین انیمیشن تاریخ روی آن تصویرگری شده، همگی از مواردی‌اند که موزه ایران باستان را میان موزه‌های باستان‌شناسی جهان منحصربه‌فرد کرده است.
وجود اشیای کشف شده از تخت جمشید، تندیس مرمری داریوش بزرگ، سردیس شاهزاده اشکانی و سردار اشکانی، پلکان و ستون‌های تخت جمشید، زیتون زرین، پیکره سنگی شیر بدون سر و همچنین مجسمه بز کوهی هگمتانه هرکدام به‌تنهایی باعث شده‌اند اشیای مربوط به دوره هخامنشیان یکی از بخش‌های موردتوجه موزه را ترتیب دهند که هرساله پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری است.
از نکات دیگر در مورد موزه ایران باستان نمایش منشور کورش در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد است. شیوه برگزاری مراسم رونمایی از این منشور در موزه و توجه ویژه به کوروش، اعتراض روحانیون تندرو را به همراه داشت.
البته آثار گردآوری شده از دوره هخامنشیان بدون منشور کوروش نیز به‌روشنی عظمت دوران این امپراتوری را تداعی می‌کنند.
اشیای ایران باستان در موزه تهران، همین‌طور موزه لوور پاریس و موزه لندن بازتابی از تاریخ هنر، فرهنگ و زندگی اقوام مختلف در کشوری پهناور است که معنای تمدن در طول قرن‌های و هزاره‌های گذشته را ساخته است.
تداوم کاوش‌های باستان‌شناختی و اضافه شدن آثار مختلف به موزه سبب شد که ایران باستان طی چند مرحله، تغییراتی کند. در سال ۱۳۷۵، آثار دوران اسلامی رسما از ساختمان قدیمی موزه ایران باستان جدا و به ساختمان مجاور موزه که بنای آن سال ۱۳۳۷ ساخته شد، منتقل شدند.
این ساختمان نیز دارای هفت تالار است که تالارهای طبقه اول را تالار قرآن، تالار تیموری، تالار صفوی و تالار قاجار تشکیل می‌دهند و تالارهای صدر اسلام، سلجوقی و ایلخانی نیز در طبقه دوم قرار دارند. این بخش شامل کُتب خطی، اشیا، سکه و مهرهای دوران پس از ورود اسلام به ایران است.
برخی از نمونه‌های کتب خطی موزه از زیباترین نمونه‌های تذهیب و خوشنویسی محسوب می‌شوند. تنوع سکه‌ها و مهرهای حکومتی در این بخش موزه می‌توانند هر بیننده‌ای را تحت‌تاثیر قرار دهند. همچنین فرش‌های نفیس درباری، درهای چوبی با عمر نزدیک به یک هزار سال و ادوات نظامی مانند شمشیر و سپرهای مختلف که برخی از آن‌ها متعلق به چهره‌ای شاخص تاریخی‌اند، به جذابیت‌های این بخش افزوده‌اند.
در ماه‌های اخیر نمایشگاهی تحت عنوان «مرگ در نمک» نیز در موزه دایر شده است که باقی‌مانده لباس‌ها، استخوان‌ها و اسکلت‌های انسان‌هایی که به انسان‌های نمکی مشهورند در آن به نمایش گذاشته شده‌اند.
برای کسانی که می‌خواهند با تاریخ ایران آشنا شوند، شاید در کنار موزه ایران باستان، موزه مردم‌شناسی هم که در مجموعه کاخ گلستان برقرار است، به دلیل نمایش پوشش و زندگی اقوام مختلف در طول تاریخ از دیگر مکان‌های فرهنگی قابل‌توجه باشد.
تنوع پوشش اقوام ایرانی و در دوره‌های مختلفی، موزه مردم‌شناسی مجموعه کاخ گلستان را به یکی از زیباترین موزه‌های ایران بدل کرده است.
