سعدی شیرازی تقریبا هزاره‌ای قبل بر ز یک پیکر بودن بنی آدم تاکید داشت و از بیقرار شدن دیگر اعضا بر اثر به درد آمدن عضوی دیگر سخن گفته بود. سعدی‌شناسان باید بگویند آیا سخن سعدی در میانه یکی یکی و جدا جدا فرو‌ریختن حکومت‌های محلی در ایران در مقابل هجوم مغول اشارتی سیاسی نیز داشت یا تنها پندی اخلاقی بیان می‌کرد. در جهان جهانی شده امروز اما هیچ بعید نیست که گنه کردن آهنگری در بلخ گردن مسگری در شوش را به تیغ بخت بد بسپارد. اثرات مستقیم و سریع جنگ در اوکراین اگر چه بیش از هر جا در روسیه و اوکراین و شرق اروپا حس شده است اما اثرات غیرمستقیم و درازمدتش بسیاری نقاط و مسائل دیگر را تحت تاثیر قرار خواهد داد. یکی از این مسائل امنیت غذایی منطقه خاورمیانه و تبعات سیاسی-اجتماعی احتمالی آن است.
روسیه و اوکراین دو تولیدکننده بزرگ گندم و ذرت در جهانند و جنگ در اوکراین به گرفتاری‌هایی که همه‌گیری کووید بر زنجیره تولید جهانی تحمیل کرد، اضافه شده‌اند و موجب بی‌ثباتی در بازار جهانی این دو محصول شده است. تنها قیمت ذرت و گندم نیست که افزایش یافته است. محصولاتی که برای تولید و انتقال گندم و ذرت ضروری‌اند همچون کود شیمیایی و سوخت بر اثر تحریم‌ها علیه روسیه افزایشی دوباره یافته‌اند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
ادامه جنگ در اوکراین و تداوم یا افزایش تحریم‌ها علیه روسیه فشار بر قیمت گندم و ذرت را افزون خواهد کرد. نخست، جنگ در اوکراین می‌تواند فرایند کشت و برداشت این محصولات کشاورزی را تحت تاثیر قرار دهد. اگر چه روسیه در حال حاضر از بخش‌های عمده‌ای از جبهه ابتدایی عقب‌نشینی کرده است اما به دلیل ویرانی شدید و موج عظیم مهاجرت از اوکراین و عدم اطمینان به آینده مشخص نیست آیا در مناطق آزاد شده نیز امکان کشت و برداشت وسیع محصولات کشاورزی فراهم باشد یا خیر. دوم، اینکه بخش عمده محصولات ذرت و گندم اوکراین از طریق دریا صادر می‌شوند روسیه بخش‌های وسیعی از مرزهای جنوبی-دریایی اوکراین را اشغال کرده و بخش‌های اشغال نشده نیز تحت محاصره دریایی‌اند. از این نظر حتی اگر اوکراین قادر به کشت و برداشت گندم و ذرت باشد مشخص نیست بتواند به سادگی و وسعت آن را صادر کند. سوم، تحریم‌ها علیه روسیه موجب افزایش قیمت مواد اولیه لازم برای کشت، برداشت، و انتقال محصولات کشاورزی در سراسر جهان خواهد شد. چهارم، تحریم‌ها علیه روسیه اگر محصولات کشاورزی را شامل نمی‌شوند اما دشواری‌هایی ایجاد می‌کنند که افزایش قیمت‌ها را موجب خواهند شد.
منطقه خاورمیانه به طور ویژه در این زمینه آسیب‌پذیر است. خاورمیانه تنها دو درصد منابع تجدیدپذیر آب جهان را در اختیار دارد و دچار بحران آب است. ناگزیر کشورهای خاورمیانه برای تامین مواد غذایی خود از جمله گندم و ذرت که نقش مهمی در امنیت غذایی این کشورها دارند به واردات وابسته‌اند. در سال ۲۰۲۰، مصر، مراکش، و الجزیره در میان ۱۵ واردکننده بزرگ گندم بودند. در همان سال مصر، ایران، و الجزیره در میان ۱۵ واردکننده ذرت در جهان بودند.
در سال ۲۰۲۰ روسیه بزرگترین صادرکننده گندم در جهان بود و اوکراین در جایگاه پنجم قرار داشت. در آن سال حدود ۳۰ درصد گندم صادر شده در جهان از اوکراین و روسیه آمد. چنانکه داده‌های بانک جهانی نشان می‌دهد، در سال ۲۰۲۰، کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نزدیک به ۴۵ درصد گندم خود را از روسیه و اوکراین وارد کردند که حدود ۱۶ درصد آن از اوکراین می‌آمد. کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا حدود یک چهارم ذرت خود را از دو کشور روسیه و اوکراین وارد کردند که سهم عمده از آن اوکراین است. به عبارت دیگر اگر عمده صادرات گندم و ذرت اوکراین از بازار خارج شود، کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در شرایطی که قیمت‌ها افزایش یافته است، باید به دنبال منبع جایگزین برای یک پنجم واردات ذرت و حدود ۱۶ درصد واردات گندمشان باشند.
در میان کشورهای منطقه آنهایی بیشتر دچار گرفتاری خواهند بود که وابستگی‌شان به روسیه و اوکراین عمیق، منابع مالی‌شان محدود و بحران‌های سیاسی-اجتماعی فعال یا خفته ریشه‌دار دارند. نگاهی به فهرست چند کشور را برجسته می‌کند: مصر، یمن، لبنان، لیبی، سوریه، ایران، تونس، و مراکش. مصر بزرگترین واردکننده گندم در جهان است و ۸۱ درصد گندمش را از روسیه و اوکراین وارد می‌کند. این رقم برای ذرت حدود ۳۰ درصد است. کشورهای یمن، لیبی، و سوریه که درگیر جنگ‌های داخلی‌اند نیز وابستگی زیادی به واردات از این دو کشور دارند. لبنان و تونس که گرفتار تنش‌های سیاسی داخلی و دارای منابع مالی محدودند، بیش از نیمی از گندم خود را از روسیه وارد می‌کنند. ایران به دلیل ذخیره ارزی قابل توجهش در شرایط عادی نباید چندان نگران بالا و پایین رفتن قیمت‌ها باشد؛ اما اگر خامنه‌ای تصمیم به بازگشت به برجام نگیرد، بازگشت سیاست حداکثری می‌تواند زمینه‌های ناآرامی‌های بزرگ را فراهم کند.
اتفاقات بزرگ هرگز تک‌عاملی نیستند. بسیاری از محققان و تحلیلگران بحران جهانی مواد غذایی را یکی از دلایل سلسله ناآرامی‌ها و انقلاب‌هایی که در فاصله سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ خاورمیانه و شمال آفریقا را درنوردیدند و بهار عربی نام گرفتند؛ می‌دانند. البته به گذشته که بنگریم آن بهار بیشتر به خزان می‌ماند. همانگونه که ژنرال‌ها همواره در خطر جنگیدن مطابق با قواعد جنگ قبلی و باختن‌اند، تحلیلگران نیز همواره در خطر تحلیل حال بر اساس وقایع گذشته بدون در نظر گرفتن ماهیت فعال و خلاق بازیگران عرصه و ناگزیر پیش‌بینی غلط‌ند.
ممکن است بحران قیمت‌های کنونی همچون بهار عربی منجر به شورش‌های بزرگ نان در خاورمیانه و شمال آفریقا نشود، چرا که برخی دولت‌های منطقه شاید از گذشته درس آموخته باشند و پیش‌بینی‌های لازم را کرده باشند.
اما آنچه به یقین می‌توان گفت این است که در پی همه‌گیری کرونا، بحران زنجیره تولید و تجارت، جنگ در اوکراین، و بحران جهانی مواد غذایی، خاورمیانه و شمال آفریقا بیش از هر زمانی در یک دهه اخیر آبستن تغییرات بزرگ است. اگر قابله‌های انقلاب قابل باشند، طفل‌هایی طوفان‌ساز از بطن مادر خاورمیانه پا بر زمین سوزان آن خواهند گذاشت.
سعید قاسمی‌نژاد مشاور ارشد بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها در امور ایران و اقتصاد مالی است.
