«ایران آماده تبادل زندانیان است و من مجوز این کار را دارم»! این موضع وزیر امور خارجه ایران یک روز پس از اعلام تحریم نفتی آمریکا است. نخستین بار است که محمد جواد ظریف به این صراحت موضوع تبادل زندانیان را مطرح می‌کند. او پیشتر در نیویورک گفته بود، ایران زندانی سیاسی ندارد و اصولا این بحث به قوه قضاییه مربوط می‌شود که مستقل از دولت است. اعلام آمادگی ظریف برای حل پرونده زندانیان آمریکایی، در شرایطی که دولت ترامپ سپاه پاسداران را سازمان تروریستی اعلام کرده و معافیت از تحریم نفت ایران را تمدید نکرده است،یک چرخش دیپلماتیک به نظر می‌رسد. هر چند که مقامات در تهران گفته‌اند راه هر گونه گفت وگو بسته است.
ظریف در نشست انجمن آسیا در نیویورک گفت:«من این پیشنهاد را به طور علنی روی میز می‌گذارم. ما اتهامات علیه ایرانیان در زندان‌های آمریکا را نادرست می‌دانیم، آمریکا نیز معتقد است اتهام‌ها علیه شهروندان‌اش در زندان‌های ایران ساختگی است.» او ادامه داد:«پس بیایید در مورد درست یا نادرست بودن اتهام‌ها صحبت نکنیم. بیایید آنها را مبادله کنیم.» ظریف در بخش دیگری از اظهارات‌اش به نام نازنین زاغری، شهروند ایرانی بریتانیایی اشاره کرد که از ۳ سال قبل به اتهام جاسوسی در زندان به سر می‌برد و بریتانیا اخیرا به او حفاظت دیپلماتیک اعطا کرده است. ظریف که پیشتر گفته بود زاغری شهروند ایران است و او نمی‌تواند در کار قوه قضاییه دخالت کند، روز چهارشنبه گفت، از وضعیت نازنین زاغری متأسف است و پیشنهاد کمک داد. ظریف افزود در مقابل، نگار قدس کنی، که به اتهام خرید تجهیزات در استرالیا زندانی است، مجبور به زایمان در زندان شد.
مبادله بدون پیش شرط
این نخستین باری است که ظریف با چراغ سبز تهران مساله تبادل زندانیان را بدون پیش شرط مطرح می‌کند. او سال گذشته در گفت و گو با شبکه خبری سی بی اس آمریکا به امکان مذاکره بر سر موضوع از منظر انسان دوستانه اشاره کرده بود، اما تغییر رفتار دولت ترامپ را به عنوان پیش شرط آن مطرح کرد.
به گفته ظریف، ایران ۶ ماه پیش (زمانی که آمریکا مرحله دوم تحریم‌های نفتی را به اجرا گذاشت) هم پیشنهاد تبادل زندانیان را به آمریکا داده بود و آنها پاسخی ندادند. یک مقام وزارت خارجه آمریکا در مکاتبه ایمیلی با خبرگزاری رویترز گفته است که از اظهارات ظریف مطلع بوده و ایالات متحده بارها خواستار راه حل انسان دوستانه برای موضوع زندانیان شده است. در این بیانیه آمده است: «رژیم ایران می‌تواند با آزاد کردن زندانیان بی‌گناه آمریکایی جدیت خود را نشان دهد.»
موضع ظریف در مورد تبادل زندانیان که عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه، آن را جدی و بسیار روشن توصیف می‌کند، با توجه به محدودیت‌ها در خروجی رسانه‌های داخلی ایران بازتاب اندکی داشته، اما مورد توجه رسانه‌های بین‌المللی قرار گرفته است. هرچند که مقامات آمریکایی هنوز در مورد آن اظهار نظر نکرده‌اند. حتی دونالد ترامپ و مایک پومپئو، وزیر امور خارجه او، که به انعکاس فوری دیدگاه‌های خود در توییتر شهرت دارند، تا کنون در این مورد سکوت کرده‌اند.
در حال حاضر ۲ شهروند آمریکایی: مایکل وایت سرباز نیروی دریایی و ژیو وانگ، دانش آموخته پرینستون و دو شهروند ایرانی- آمریکایی: سیامک نمازی، مشاور تجاری و پدرش باقر نمازی، دیپلمات سابق یونیسف، در ایران زندانی هستند و اتهام اصلی آنها جاسوسی است. پرونده ۱۲ ساله ناپدید شدن باب لوینسون، مامور سابق اف بی آی در جزیره کیش نیز همچنان حل نشده باقی مانده است. اما در مورد ایرانیان زندانی در آمریکا اطلاعات دقیقی منتشر نشده است. برخی مقامات ایران تعداد آنها را دست کم ۱۲ نفر اعلام می‌کنند. آمریکا نیز این افراد را به دور زدن تحریم‌ها متهم کرده است.
پیشنهاد ظریف برای تبادل زندانیان در شرایطی که ایران تحت شدیدترین فشارهای سیاسی و اقتصادی قرار دارد، انتقاد گروه‌های حقوق بشری را نیز به دنبال داشته است. کمپین حقوق بشر ایران این سخن ظریف که برای مبادله زندانی "اختیار کافی" دارد را "اعترافی خیره کننده" نسبت به این موضوع دانست که این زندانیان به عنوان گروگان سیاسی تحت بازداشت هستند. هادی قائمی مدیر کمپین در بیانیه ای نوشت: "اگر هرگز سوالی در مورد استفاده از شهروندان دو تابعیتی تحت بازداشت به عنوان گروگان سیاسی وجود داشته، ظریف امروز علنا اذعان کرد که دولتش این افراد را گروگان گرفته است."
پرهیز از تکرار الگوی اوباما
در صورتی که پیشنهاد ظریف برای تبادل زندانیان مورد مذاکره قرار گیرد، نخستین مذاکرات از این دست پس از سال ۲۰۱۴ خواهد بود. دیپلمات‌های دولت باراک اوباما به مدت ۱۴ ماه با میانجیگری سوئیس در شهرهای اروپا، از جمله ژنو ،برای تبادل زندانیان با دیپلمات‌های ایرانی مذاکره کردند. این مذاکرات به موازات مذاکرات هسته‌ای پیش رفت و نهایی شدن برجام، مانند کاتالیزور امضاء توافق تبادل زندانیان عمل کرد. به موجب این توافق در ژانویه ۲۰۱۶، پنج آمریکایی شامل جیسون رضاییان، خبرنگار واشینگتن پست، سعید عابدینی، کشیش و امیر حکمتی، سرباز نیروی دریایی آمریکا آزاد شدند. در مقابل ۱.۷ میلیارد دلار از دارایی های ایران و ۷ زندانی ایرانی در آمریکا آزاد شدند.
برخی منتقدان توافق اوباما بر این باورند این استراتژی کاستی‌های زیادی داشته است. از سویی پرونده لوینسون که در زمان ناپدید شدن در کیش با سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا قرارداد داشت، در توافق اوباما و ایران حل نشده باقی ماند. و از سوی دیگر برخی دیگر از زندانیان ایرانی- آمریکایی مانند سیامک و باقر نمازی نیز در ایران باقی ماندند. جان بولتون، مشاور امنیت ملی ترامپ، در توصیف توافق تبادل زندانیان اوباما با ایران می گوید: «این توافق برای گروگان‌های آمریکایی و خانواده هایشان خوب بود اما یک شکست دیپلماتیک برای آمریکا بود که نشان داد برای گروگانگیری بیشتر ایران را تشویق می‌کند».
به عبارت دیگر اوباما هم به ایران پول نقد داد و هم زندانیان ایرانی را آزاد کرد، اما در یک سال پس از آن ایران ۵ آمریکایی دیگر را دستگیر کرد. تد کروز ، سناتور اهل تگزاس در انتقاد از اوباما گفت: «اکنون آمریکا این پیام را صادر می کند که اگر یک تروریست بیرون از زندان می خواهید، یک آمریکایی گروگان بگیرید، زیرا اوباما آماده معامله است.» گروهی از تحلیلگران بر این باورند دیدگاه‌های کروز بسیار افراطی است. اما انعکاس نقطه نظر او را می‌توان در اظهارات محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام مشاهده کرد که گفته بود:« اگر هزار آمریکایی را گروگان بگیریم، واشینگتن برای آزادی آنها میلیاردها دلار پرداخت می کند و مشکل اقتصادی کشور حل می شود.»
ایران در ۴۰ سال گذشته حدود ۹ میلیارد دلار از آزادی زندانیان آمریکایی درآمد داشته است. ۹ ماه پس از انقلاب اسلامی کارمندان سفارت آمریکا در تهران گروگان گرفته شدند. ۴۴۴ روز بعد دولت جیمی کارتر ۷ میلیارد دلار از اموال توقیف شده ایران را آزاد کرد تا این گروگان‌ها به کشورشان بازگردند. این نخستین باری بود که واشینگتن در قبال آزادی زندانیان به تهران امتیازهای مالی داد و به یک رویه تبدل شد؛ در سال ۱۹۹۱، آمریکا ۲۷۸ میلیون دلار به ایران پرداخت تا ۳ گروگان باقی مانده در عملیات گروگانگیری گروه نظامی شیعه تحت حمایت ایران آزاد شوند. ۵۰۰ هزار دلار وثیقه عمان در سال ۲۰۱۱ نیز زمینه را برای آزادی ۳ کوهنورد آمریکایی فراهم آورد و سرانجام اوباما یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار از دارایی های ایران را در قبال آزادی ۵ آمریکایی، رفع توقیف کرد.
دولت‌های آمریکا یکی پس از دیگری با این واقعیت مواجه می‌شوند که هیچ راه ساده‌ای برای باز داشتن ایران از زندانی کردن آمریکایی‌ها وجود ندارد. حمله نظامی، فروش تسلیحات و در اغلب موارد پول نقد، راهکارهایی بوده که روسای جمهور آمریکا برای مقابله با این تاکتیک به کار بسته‌اند. اما هیچ یک از این روش‌ها نتوانست مانع از تکرار زندانی شدن آمریکایی‌ها در ایران شود و هر بار به ارائه امتیازهای بیشتر منتهی شد. کلی گلسمن، مقام سابق شورای امنیت ملی آمریکا در دولت‌های بوش و اوباما می‌گوید کار کردن در بخش امور زندانیان آمریکایی در ایران بسیار دشوار است. به گفته او، ایرانیان در گروگانگیری زبردست شده‌اند.
به هر ترتیب این بار پیشنهاد آزادی زندانیان بدون پیش شرط، توسط وزیر امور خارجه ایران روی میز گذشته شده است. فارغ از اینکه آیا به واقع چنین قدرت مانوری در اختیار ظریف گذاشته شده یا خیر، اکنون تصمیم گیری با دولت ترامپ است. ترامپ انتخابات ریاست جمهوری را در پیش دارد و موضوع زندانیان آمریکایی برای جامعه آمریکا، که همچنان به خاطرات گروگانگیری می‌اندیشد، اهمیت دارد. البته به نظر نمی‌رسد دولت آمریکا در صورت پذیرش این پیشنهاد آماده ارائه امتیازهایی باشد که در آخرین دور تبادل زندانیان توسط اوباما به ایران ارائه شد. ترامپ که از توافق هسته‌ای میراث اوباما خارج شده و هر موضوع مربوط به دوران او را بد می‌داند، احتمالا قصد دارد مساله زندانیان آمریکایی باقی مانده در ایران را به شیوه خودش حل کند.
