چهارمین مرحله از روند کاهش گام به گام تعهدات هسته‌ای ایران که قرار است از فردا (چهارشنبه) به اجرا گذاشته شود، مانند سه گام قبلی به گفته مقامات تهران در چارچوب برجام و به گونه‌ای است که شاید واکنش جدی کشورهای باقی مانده در توافق هسته‌ای را به دنبال نداشته باشد. 

همانگونه که انتظار می‌رفت، ‌حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران برداشته شدن گام چهارم را یک روز قبل از موعد اجرای آن، اعلام کرد و گفت مرحله چهارم گازدهی به سانتریفیوژهای فوردو است. روز گذشته نیز علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، در مراسم ۱۳ آبان به صورت نمادین از زنجیره ۳۰ تایی سانتریفیوژهای پیشرفته آی‌آر۶ در تاسیسات نطنز رونمایی کرد و گفت در ۴ دقیقه می توانیم به غنی سازی ٢٠ درصد برسیم.

افزایش خلوص غنی‌سازی به ۲۰ درصد با تاثیری که در کوتاه‌تر کردن زمان مورد نیاز برای تولید مواد با کاربرد در ساخت سلاح هسته‌ای دارد، اقدامی است که به طور حتم واکنش جدی غرب و شکست کامل برجام را به دنبال خواهد داشت. اما تهران فعلا ترجیح داده که به جای عملی کردن چنین مرحله‌ای که ادعا می‌کند در چند دقیقه امکان‌پذیر است،‌ گازدهی به تعداد نامشخصی از سانتریفیوژهای فوردو را آغاز کند. گامی دیگر در جهت به رخ کشیدن پتانسیل‌های هسته‌ای به منظور ترغیب اروپا به همراهی با سیاست‌های تهران.

به گزارش ایرنا، روحانی که در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی سخنرانی می‌کرد در تشریح چهارمین مرحله از کاهش تعهدات هسته‌ای ایران گفت:«گامی که از فردا آغاز می‌کنیم در فوردو خواهد بود که در آن یک هزار و ۴۴ سانتریفیوژ قرار دارد. طبق قرار ما در برجام نباید به آنها گاز تزریق می‌شد، ‌اما از چهارشنبه گازدهی به آنها را آغاز می‌کنیم».
روحانی در ادامه با اشاره به احتمال موضع‌گیری بین‌المللی در مقابل انجام چنین عملیاتی در فوردو گفت: « می‌دانیم که نسبت به فوردو حساسیت وجود دارد، اما هر وقت آنها به تعهدات‌شان عمل کردند، ما هم تزریق گاز را متوقف می‌کنیم». فوردو در نزدیکی قم یک سایت غنی‌سازی اعلام نشده بود که پس از افشا  شدن جنجال زیادی به راه انداخت.

رئیس‌جمهور ایران بار دیگر تاکید کرد که این گام نیز مانند گام‌های قبلی در افزایش ظرفیت غنی‌سازی و از سرگیری عملیات تحقیق و توسعه و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته قابل بازگشت خواهد بود. او گفت، هر زمان که آنها (اروپاییان) به تعهدات‌شان بازگشتند (اول ژانویه ۲۰۱۷)، ما هم به اول ژانویه ۲۰۱۷ باز می‌گردیم.

روحانی با اشاره به در جریان بودن مذاکرات با اروپا گفت: امیدوار بودیم که تا قبل از امروز به نتیجه برسیم، اما چون نتیجه حاصل نشد گام چهارم را بر می‌داریم و دو ماه دیگر زمان می‌دهیم و دوباره مذاکره خواهیم کرد. او بار دیگر تکرار کرد که تهران خواستار لغو تحریم‌ها و ازسرگیری فروش نفت و روابط بانکی است.

اشاره روحانی به مذاکره با اروپاییان به طور مشخص فرانسه است که در غیاب بریتانیای درگیر برگزیت، پیشنهاد راه‌اندازی خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری برای ایران در مقابل موافقت با مذاکره گسترده‌تر بر سر آینده فعالیت‌های هسته‌ای و امنیت منطقه‌ای و همچنین برنامه‌های موشکی ایران را روی میز گذاشته است. البته راه‌اندازی این خط اعتباری با توجه به تحریم‌های آمریکا که هر روز گسترده‌تر می‌شود، دست کم در شرایط کنونی غیر ممکن به نظر می‌رسد.

آمریکا همزمان با چهلمین سالگرد گروگانگیری اعضای سفارت آمریکا در تهران، ‌نزدیکان به آیت‌الله خامنه‌ای از جمله مجتبی خامنه‌ای، فرزند او را تحریم کرد. تحریم بخش عمران و ساخت و ساز در ایران و همکاری خزانه‌داری آمریکا و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برای تحریم ۲۵ شخص حقیقی و حقوقی مرتبط با حزب‌الله در ایران نیز تنها در یک هفته اخیر اتفاق افتاده است.

از سوی دیگر، افزون بر تحریم نفتی ایران، ‌سپاه پاسداران از سوی ایالات متحده در فهرست سازمان های تروریستی قرار گرفته و شرکت‌ها و بانک‌های آمریکایی نیز ملزم شده‌اند هر گونه تجارت با بانک‌ها و نهادهای خارجی با احتمال ارتباط با ایران را ثبت کنند. با توجه به عمق نفوذ سپاه در همه بخش‌های اقتصادی ایران و سخت‌گیری‌های روز‌افزون ایالات‌متحده در مورد تجارت با ایران، قدرت مانور اروپا برای عمل به خواسته ایران در فروش نفت و راه‌اندازی خط اعتباری در بهترین حالت بسیار محدود است. این نکته‌ای است که به نظر نمی‌رسد مقامات تهران از آن بی‌اطلاع باشند، اما در شرایط فعلی احتمالا این چارچوب بهترین توجیه برای باقی ماندن یکطرفه ایران در برجام است.

بریتانیا، فرانسه و آلمان به عنوان سه کشور اروپایی که تنها روی کاغذ در برجام حضور دارند، در مورد گام چهارم به ایران هشدار داده و تاکید کرده‌اند که بیش از این کاهش تعهدات از سوی ایران را تحمل نمی‌کنند و ادامه حمایت آنها از برجام به پایبندی ایران به تعهدات‌اش بستگی دارد. هایکو ماس، ‌وزیر امور خارجه آلمان نیز روز گذشته گفته بود ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته در ایران با توافق هسته‌ای انطباق ندارد.

چین و روسیه هم به عنوان دیگر اعضای باقی مانده در برجام پس از خروج آمریکا در اردیبهشت‌ماه سال گذشته،‌ همواره بر حفظ برجام تاکید داشته‌اند، اما آنچه اهمیت دارد، موضع اروپا است.

ایران در اردیبهشت‌ماه سال جاری اعلام کرد در واکنش به خروج آمریکا از برجام و بی‌تفاوتی اروپا به تعهدا‌ت‌اش در بازه‌های زمانی دو ماهه، ‌تعهدات خود را نسبت به برجام کاهش می‌دهد. ایران در مرحله‌های اول تا سوم به فاصله ۶۰ روز، از سقف ۳۰۰ کیلوگرمی اورانیوم غنی‌شده که در برجام تعیین شده بود، عبور کرد، خلوص غنی‌سازی را از ۳.۶۷ بالاتر برد و دامنه تحقیق و توسعه هسته‌ای و نصب سانتریفیوژهای جدید و پیشرفته را افزایش داد.

این درحالی است که اخیرا آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی نیز به طور روشن خواستار توسعه و پیشرفت برنامه‌های هسته‌ای ایران شد و هشدار داد که نباید به اروپاییان اعتماد کرد. او در توصیف امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه که در چند ماه اخیر برای به سرانجام رساندن توافقی بین تهران و واشینگتن تلاش می‌کند، گفت او یا ساده است یا همدست آمریکا. رهبر جمهوری اسلامی  از سال گذشته شعار «نه جنگ، نه مذاکره» را تکرار می‌کند و بیش از هر زمان دیگری بر مقاومت تاکید دارد. 

شعاری که اکنون به نظر می‌رسد رئیس‌جمهور ایران نیز با آن هم‌نظر است. روحانی که سرمایه سیاسی خود را به دوران طلایی وعده داده شده پسا برجام گره زده بود،‌ قصد دارد در مدتی که از حضور او در خیابان پاستور باقی مانده، با حفظ فاصله از آنچه که مورد نکوهش بیت‌ رهبری قرار دارد، به سرنوشت همتایان سابق خود پس از پایان دوره ریاست‌جمهوری دچار نشود. روحانی امروز تاکید کرد،‌ راه مقاومت انتخاب شده و مردم هم ایستادگی می‌کنند و این راه درستی است.

در شش ماهی که از آغاز روند نزولی همکاری‌های هسته‌ای ایران می‌گذرد، تا کنون اعلام مراحل کاهش تعهدات با واکنش قاطع اروپا مواجه نشده است. اروپا واکنش خود را به انتشار گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موکول کرده  و آژانس  نیز هنوز گزارشی حاکی از نقض برجام از سوی ایران ارایه نداده است. البته رافائل گروسی، مدیر‌کل جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرده که نسبت به یوکیا آمانو،‌همتای سابق‌اش رویکردی جدی‌تر اما همراه با عدالت در مورد ایران در پیش می‌گیرد و اقدامات ایران باید با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرد.

در صورتی که در گزارش جدید آژانس بین المللی انرژی اتمی نقض برجام از سوی ایران به اثبات برسد، امکان شکایت طرف‌های باقی مانده در برجام و آغاز مکانیسم ماشه وجود دارد که در شش مرحله پرونده ایران را به شورای امنیت بازگردانده و تحریم‌های بین‌المللی را دوباره برقرار می‌کند.

تهران می‌گوید اروپا توانایی انجام چنین اقدامی را ندارد و اروپا نیز تا کنون غیر از صدور بیانیه در محکومیت کاهش تعهدات برجامی ایران، ‌اقدام دیگری انجام نداده است.

این در حالی است که رویکرد تهران در جهت کاهش تعهدات هسته‌ای با هدف افزایش قدرت چانه‌زنی و ترغیب بروکسل به یافتن راه‌حلی برای خروج از بن بست جاری، نه تنها هیچ دستاوردی نداشته، بلکه به افزایش تحریم‌ها و ناتوان‌تر شدن اروپا در عمل به وعده‌های‌اش منجر شده است. 

روحانی می‌گوید، دوباره مذاکره می‌کنیم و بازه زمانی دو ماهه‌ای تعریف کرده که در نخستین هفته از سال جدید میلادی به پایان می‌رسد. حتی در صورتی که گام چهارم تهران نیز اقدام متقابلی از سوی غرب به همراه نداشته باشد و برجام همچنان در اغما بماند،‌ این تهران است که دو ماه دیگر با ضرب‌الاجلی که خود تعیین کرده مواجه می‌شود و باید یک گام دیگر بردارد: گامی خنثی و حفظ وضع موجود به امید اینکه گشایشی از غیب برسد یا گامی بلند و خروج از برجام. گزینه اول به تحریم و فشار بیشتر منتهی می‌شود و گزینه دوم به انتخاب بین نشستن پای میز مذاکره با آمریکا (که یک سال و نیم قبل از برجام عبور کرده و قبل از اعمال تحریم‌ها خواستار مذاکره با ایران شده بود) یا بازگشت به دوران تحریم‌های بین‌المللی.