کشته شدن دو نفر در شرق لهستان در روز سه‌شنبه، بر اثر اصابت موشکی که در جنگ روسیه با اوکراین شلیک شده بود، باعث شد با طرح احتمال کشیده شدن پای کشورهای عضو ناتو به این مناقشه در دفاع از کشور هم‌پیمان خود، زنگ هشدار در سراسر جهان به صدا درآید.

اوکراین جزو ۳۰ کشور عضو این پیمان نظامی نیست؛ به همین دلیل ناتو از آغاز حمله روسیه در ماه فوریه به دخالت نظامی در این جنگ تمایلی نداشت و نمی‌خواست آن‌طور که رئیس‌جمهوری ولودیمیر زلنسکی بارها درخواست کرد، در آسمان این کشور، منطقه پروازممنوع اعمال کند؛ درعوض، ترجیح داد فقط با تامین اسلحه و آموزش، از تلاش‌های دفاعی اوکراین حمایت کند.

اما لهستان عضو این ائتلاف است و ماده ۵ پیمان آتلانتیک شمالی که جزو مواد «اصلی» آن است و به امضای همه کشورهای عضو رسیده، اعضا را به دفاع از هریک از هم‌پیمانانی که هدف حمله قدرتی بیگانه‌ قرار بگیرند، ملزم می‌کند.

طبق ماده ۵ اساسنامه این پیمان که پیش‌نویس آن در سال ۱۹۴۹ تهیه شد، «اعضا توافق می‌کنند که حمله مسلحانه به یک یا چند عضو در اروپا یا آمریکای شمالی به منزله حمله به همه آن‌ها خواهد بود و متعاقبا، توافق می‌کنند که در صورت وقوع چنین حمله مسلحانه‌ای، هریک از آن‌ها برای رعایت حقوق دفاع فردی یا جمعی از خود طبق ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد، ببه کمک عضو یا اعضایی که به آن‌‌ حمله شده است، خواهند شتافت و به همراه سایر اعضا، اقدام‌های انفرادی و جمعی لازم، از جمله استفاده از نیروهایی مسلح برای بازگرداندن امنیت و حفظ آن در منطقه آتلانتیک شمالی، را انجام خواهند داد.»

«گزارش هرگونه حمله مسلحانه از این دست و تمام اقدام‌هایی که در نتیجه آن اعمال می‌شود، باید فورا به شورای امنیت اطلاع داده شود. هرگاه شورای امنیت اقدام‌های لازم برای بازگرداندن و حفظ صلح و امنیت جهانی را انجام داد، اعمال این اقدام‌ها متوقف خواهد شد.»

اولین بار در تاریخ ناتو، ایالات متحده پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر القاعده در سال ۲۰۰۱، از این ماده استفاده کرد؛ اما در مورد فعلی، هنوز تا چنین اتفاقی، فاصله زیادی داریم. یک دلیلش این است که درباره آنچه در حقیقت رخ داد و اینکه دقیقا چه کسی موشک موردنظر را شلیک کرد، اطمینانی وجود ندارد.

از زمان انتشار خبر اولیه در شامگاه سه‌شنبه، سه مقام امنیتی ایالات متحده به صورت ناشناس با آسوشیتدپرس مصاحبه کردند و گفتند که به گمان آن‌ها، این موشک را در واقع ارتش اوکراین در تلاش برای سرنگونی پرتابه‌ای روسی که زیرساخت‌های انرژی این کشور را هدف گرفته بود، شلیک کرده‌ است.

آندرژ دودا، رئیس‌جمهوری لهستان، پیش‌تر هشدار داده و گفته بود که «به احتمال زیاد» اصابت «موشک‌های ساخت روسیه» به یک فروشگاه غلات در پرزووداو لوبلین در حدود چهار کیلومتری مرز این کشور با اوکراین، دو شهروند کشورش را کشته است.

البته با توجه به آنکه اوکراین جنگ‌افزارهای ساخت روسیه و شوروی سابق از جمله سامانه موشک پدافند هوایی اس-۳۰۰ را در زرادخانه‌اش حفظ کرده، سخنان هر دو طرف می‌تواند درست باشد؛ یعنی «موشک ساخت روسیه» بوده است اما نظامیان اوکراین آن را شلیک کرده‌اند.

به هر حال، زلنسکی روسیه را به «تشدید قابل‌توجه» جنگ از طریق این حمله متهم کرد در حالی که کرملین به‌سرعت مسئولیت را رد کرد و در عوض مطبوعات لهستان را به دست داشتن در «تحریک عمدی» متهم کرد، هرچند این کاملا قابل پیش‌بینی بود.

ورشو هم‌اکنون تحقیقاتی را برای بررسی بقایای موشک در پرزودو آغاز کرد و بایدن برای تشکیل جلسه‌ای با سران حاضر در اجلاس گروه ۲۰ در شهر بالی اندونزی فراخوان داد. نمایندگان بریتانیا، آلمان، کانادا، هلند، اسپانیا، ایتالیا و فرانسه همگی از پیش برای اجلاس گروه ۲۰ آن‌جا حضور داشتند.

بایدن خیلی زود گفت حتی اگر ثابت شود موشک ساخت روسیه است، احساس می‌کند «بعید است» این کشور آن را شلیک کرده باشد و خاطرنشان کرد حتی مستبدی مانند ولادیمیر پوتین هم جرات ندارد با سراپا خشمگین کردن ناتو، سربازان تحت‌محاصره و کم‌سازوبرگ خود در اوکراین را در آتش قدرت این سازمان اسیر کند.

بایدن در پاسخ به پرسش خبرنگاران در بالی راجع به دست داشتن روسیه در این حمله، گفت: «اطلاعات مقدماتی خلاف آن است.»

«دوست ندارم تا وقتی تحقیقات کامل انجام ندادیم، در این باره حرفی بزنم؛ اما با توجه به خط‌سیرها، بعید است از روسیه شلیک شده باشد. اما باید منتظر بمانیم.»

ریشی سوناک، نخست‌وزیر بریتانیا، نیز در اجلاس گروه ۲۰، ضمن ابراز «پشتیبانی کامل» از لهستان، بر اهمیت «مشخص شدن واقعیت‌ها» قبل از هر اقدامی تاکید کرد.

روشن است که اعضای ناتو تمایل ندارند پیش از آنکه ابتدا شرایط ماده ۴ فراهم شده باشد، به ماده ۵ عمل کنند. طبق ماده ۴، وقتی یکی از کشورهای عضو معتقد باشد «تمامیت ارضی، استقلال سیاسی یا امنیت آن» تحت تهدید قرار گرفته است، باید به منظور اطمینان یافتن از واقعیت‌ها و محاسبه خطرات، بین کشورهای عضو رایزنی رسمی صورت گیرد.

 دودا هنگام صحبت در مورد بحران سه‌شنبه گفت که کشورش به «احتمال زیاد» طبق آن ماده، چنین مذاکراتی را درخواست خواهد کرد و گفت سفیر لهستان روز چهارشنبه به شورای آتلانتیک شمالی، نهاد تصمیم‌گیری ناتو، در مقر آن در شهر بروکسل بلژیک خواهد رفت.

ماده ۴ در طول تاریخ ناتو فقط هفت بار اجرا شد که تازه‌ترین‌ آن در ماه مارس بود؛ وقتی هشت کشور عضو- بلغارستان، جمهوری چک، استونی، لتونی، لیتوانی، لهستان، رومانی و اسلواکی- در روزهای اولیه حمله روسیه به اوکراین، خواستار برگزاری جلسه مذاکرات امنیتی شدند.