جهان در سال ۲۰۲۲ وقایع محیط‌زیستی خوشایند و ناگوار، امیدبخش و گاه ناامیدکننده بسیاری را ازسر گذراند. در این میان، سهم سرزمین ما، ایران، بیش از خوشی‌ها شاید ناخوشی‌های محیط‌زیستی بود. اگر خبری خوش منتشر شد، به‌دلیل تلاش افرادی بود که بیقرارِ آب و خاک و هوا و طبیعت و در یک کلام شیدا و شوریده سرزمینمان بوده‌اند. آنچه در ادامه می‌خوانید، نگاهی است اجمالی به برجسته‌ترین رویدادهای محیط‌زیست در سال ۲۰۲۲ میلادی در جهان و ایران.
بیم و امیدها در جهان
مهم نیست کجای جهان زندگی می‌کنید؛ آشفتگی‌های اقلیمی و محیط‌زیستی خواسته و ناخواسته، مستقیم و غیرمستقیم بر زندگی شما تاثیر دارد. شماری از برجسته‌ترین رویدادهای محیط‌زیستی که جهان در سال ۲۰۲۲ شاهد آن بود:
حمله روسیه به اوکراین
پس از فروکش‌کردن همه‌گیری بیماری کووید-۱۹، امید بازگشت به زندگی عادی داشت در دل‌ها جوانه می‌زد، اما شعله‌های آتش جنگی که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، برانگیخت، نه‌تنها اوکراین که سراسر جهان را بی‌نصیب نگذاشت. کشته‌شدن انسان‌ها، رهاشدن مواد شیمیایی خطرناک، بی‌بار و بر شدن زمین‌ها، آلوده‌شدن آب‌ها و نابودی حیات‌وحش و گیاهان تنها گوشه‌ای از اثر این جنگ خانمان‌سوز است. کره زمین و ساکنانش، حتی کیلومترها دورتر، از شعله‌های این رویارویی مرگبار در امان نبوده‌اند. علاوه‌بر تورم بی‌سابقه در جهان، کاهش چشمگیر صادرات گاز روسیه باعث شد برنامه‌های انرژی سبز در اروپا با چالش جدی مواجه شود.
اروپا دورخیز کرده بود با کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی تا ۲۰۳۰ میلادی ۵۵ درصد از تولید گازهای گلخانه‌ای خود بکاهد، اما اینک با افزایش تقاضای شش‌درصدی زغال‌سنگ رو‌به‌روست. آژانس بین‌المللی انرژی گزارش داد در سال ۲۰۲۲ میزان مصرف زغال‌سنگ در جهان ۱.۲ درصد، معادل ۸میلیارد تن، افزایش داشته است: رکوردی جدید بعد از سال ۲۰۱۳.
بحران انرژی اخیر باعث شده سیاست‌های پیشین شماری از کشورها (نظیر ژاپن و آلمان) در رابطه با استفاده از انرژی اتمی -که زباله‌های آن از معضلات جدی محیط‌زیست است- تغییر کند. گرچه رو آوردن به زغال‌سنگ و انرژی هسته‌ای مسکنی برای رویارویی با فقر انرژی محسوب می‌شود، اما در عزم جهانی برای روی‌آوردن به انرژی‌های سبز و نجات زمین موانع و تردیدهای جدی ایجاد کرده است.
دومین تابستان گرم جهان
پس از تابستان ۲۰۲۰، ماه‌های ژوئن تا اوت (خرداد تا مرداد) امسال به‌عنوان دومین تابستان گرم نیمکره شمالی به ثبت رسید. نسبت به میانگین بلندمدت، دمای هوا بیش از دو درجه گرم‌تر شد. در همین زمان، نیمکره جنوبی نیز دهمین زمستان گرم خود را سپری کرد.
خشکسالی بی‌سابقه در اروپا
قاره سبز در اثر خشکسالی شدید که طی ۵۰۰ سال گذشته بی‌سابقه بود، زرد شد، به‌طوری که تقریبا در نیمی از اروپا وضعیت اضطراری اعلام کردند؛ جنگل‌ها سوختند؛ برخی مناطق مسکونی تخلیه شدند؛ آب روخانه‌های پرآبی چون راین به‌قدری پایین رفت که کشتیرانی و حمل‌ونقل در آن غیرممکن شد؛ در بعضی مناطق آب لوله‌کشی برای ساعاتی از شبانه‌روز در دسترس نبود؛ موج گرما بر وخامت اوضاع دامن زد و علاوه‌بر اروپا، هند، پاکستان، قطب شمال و جنوب را نیز تحت تاثیر قرار داد؛ خشکسالی شاخ آفریقا و خاورمیانه را نیز بی‌نصیب نگذاشت؛ خسارت مالی خشکسالی به چین هشت‌ونیم میلیارد و به برزیل بیش از چهار میلیارد بود؛ آتش‌سوزی مهیب در شیلی در اواخر سال میلادی، صدها خانه و هزاران مترمربع زمین را نابود کرد.
سیل مرگبار در سه قاره
در اثر تغییر اقلیم، سیل‌های سال اخیر ویرانگرتر از پیش بودند. فهرست خسارت جانی و مالی سیلاب در سال گذشته میلادی در سه قاره آسیا، آفریقا و آمریکا بی‌پایان است: در هند و بنگلادش بیش از ۴۰ نفر را کشت و هزاران نفر را آواره کرد؛ در پاکستان شمار قربانیان از مرز یک‌هزار نفر گذشت، ۳۳ میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داد و ۱۰ میلیارد دلار خسارت زد؛ در افغانستان بیش از ۱۸۰ کشته، ۲۵۰ زخمی و دست‌کم شش مفقود به‌جا گذاشت و بیش از سه‌هزار خانه را تخریب کرد؛ در امارات، حداقل هفت نفر را کشت؛ در کره جنوبی، ۱۴ کشته و شش مفقود قربانی شدند؛ در نیجریه بیش از ۵۰۰ نفر را به کام مرگ فرو برد؛ در سودان تلفات جانی به بیش از ۵۰ نفر رسید؛ در ونزوئلا دست‌کم ۵۳ خانوار را مجبور به ترک خانه‌هایشان کرد و حدود ۲هزار و ۳۰۰ نفر از بارش‌های سیل‌آسا آسیب دیدند؛ در برزیل حداقل ۱۰۶ کشته به‌جا گذاشت؛ به این مجموعه باید سیل‌های مالزی و غرب آفریقا را نیز اضافه کرد. همچنین در بهار بیش از ۳۰۰ نفر در آفریقای جنوبی و در زمستان در اوگاندا ۱۰ نفر کشته و ۴۰۰ خانواده بی‌خانه شدند.
طوفان‌های ویرانگر
طوفان‌های ویرانگر در سالی که گذشت کم نبودند. طوفان یونس (Storm Eunice) در بریتانیا، ایرلند و بخش‌هایی از اروپا ۱۶ کشته و بیش از چهار میلیارد دلار خسارت به‌جا گذاشت. در بهار هشت نفر فقط در دو استان اونتاریو و کبک کانادا در اثر طوفان جان باختند؛ اواخر تابستان توفند یان ۱۰۰میلیارد دلار به کوبا و آمریکا خسارت زد؛ با فرا رسیدن فصل سرد، کانادا و ژاپن شاهد طوفان‌های مرگبار بودند؛ در آمریکا هم طوفان‌های زمستانی دست‌کم ۴۵ نفر قربانی گرفت.
به این مجموعه باید طوفان‌های جنوب شرق آفریقا و فیلیپین (و سیل ناشی از آن) را نیز اضافه کرد.
نشست‌های جهانی
طی سال گذشته، سازمان ملل متحد چندین نشست با حضور سران کشورهای جهان برگزار کرد، از جمله: بیست‌وهفتمین اجلاس تغییرات اقلیمی در شرم‌الشیخ مصر، نوزدهمین اجلاس کنوانسیون تجارت گونه‌های جانوری و گیاهی در خطر انقراض (مشهور به سایتیس) در شهر پاناما، پانزدهمین اجلاس تنوع‌زیستی در مونترال کانادا و چهاردهمین اجلاس کنوانسیون رامسر در ووهان چین.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بر اساس اخبار منتشرشده، کم‌و‌بیش اکثر شرکت‌کنندگان در این کنفرانس‌ها نتیجه مذاکرات را موفقیت‌آمیز اعلام کردند و با امید به فردای بهتر، عکس یادگاری گرفتند. اما مرور تحلیل‌ها نشان می‌دهد واقعیت با آنچه که سران کشورهای شرکت‌کننده وانمود کرده و به رسانه‌ها گفته‌اند، متفاوت است. به بیان بهتر، گرچه به ظاهر توافقی (هر چند اندک یا بزرگ) روی کاغذ به ثبت رسیده، اما اجرایی‌شدن آن‌ها در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. نمونه‌اش اجلاس مونترال که حدود ۲۰۰ کشور شرکت‌کننده درباره متوقف‌کردن نابودی تنوع‌زیستی در ظاهر به اجماعی مناقشه‌برانگیز دست پیدا کردند، با این حال، درباره نحوه اجرایی‌شدن بندهای این توافق جهانی تردیدهای بسیاری وجود دارد.
بیم و امیدها در ایران
در دومین ماه میلادی خبر رسید طرح‌های فاقد مجوز زیست‌محیطی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ قرار گرفته‌اند؛ اما لابه‌لای فجایع غم‌افزای ایران چه در حوزه محیط‌زیست و چه در ارتباط با وقایع سه ماهه اخیر، گه‌گاه اخبار خوشی هم چون نسیمی ملایم بر کشور گذر کرده است:
مردم میانکاله را نجات دادند
اواخر فروردین‌ماه رسانه‌ها اعلام کردند پروژه جنجالی پتروشیمی میانکاله با مخالفت و پیگیری مردم متوقف شد. با این حال، خطر از سرگیری احداث آن تا زمان استقرار جمهوری‌اسلامی در ایران از بین نخواهد رفت.
پیروز و باقی توله یوزها
در اردیبهشت‌ماه بود که یوزپلنگ ماده به نام ایران با سزارین سه توله نر به‌دنیا آورد که فقط یکی به نام پیروز زنده ماند. بعد از مدتی، او را برای دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و دامپزشکی، به تهران بردند و چندی پیش، خبر رسید که دوباره قرار است به زادگاهش، یعنی مرکز تکثیر یوزپلنگ آسیایی در پارک ملی توران (استان سمنان) برگردانده شود. پیروز اینک یک سلبریتی تمام‌عیار است.
نیمه آذر، ماه آخر پاییز بود که خبر رسید چوپانی دو توله یوزپلنگ تازه‌متولدشده را به پاسگاه محیط‌بانی توران تحویل داده است. این اول ماجرا بود و خبرهای ضدونقیض بعدی هم نتوانست پرده از این راز بردارد که چرا چوپان چنین کاری کرد.
خشک‌شدن ۹۰درصدی دریاچه ارومیه
اوایل پاییز بود که خبر رسید ۱۰درصد دریاچه ارومیه آب دارد، یعنی فقط حدود ۵۰۰ کیلومتر مربع از این پهنه آبی -که زمانی ۵هزار کیلومتر مربع وسعت داشت- باقی مانده است. ستاد احیای دریاچه ارومیه که در دولت اول حسن روحانی ایجاد شده بود، کار موثری برای نجات آن انجام نداد و سفره‌ای شد با نان چرب برای جماعتی که از آن بهره می‌بردند، با این حال، کورسوی امیدی در دل‌ها بود. چند ماه پس از روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، همان کورسوی امید به یأس بدل شد: ستاد احیا در عمل تعطیل شده است.
ادامه سدسازی و انتقال آب
تعداد سدهای ایران بعد از انقلاب ۲۲ برابر شده و از حدود ۳۰ به ۶۴۷ سد در حال بهره‌برداری رسیده است. همچنین ۱۴۶ پروژه احداث سد در دست اجرا و ۵۳۷ سد در دست مطالعه است. سدهایی که اکثر آن‌ها برای مردم آب ندارند، اما برای سازندگان و عوامل پشت‌پرده، نان چربی است در سفره قلم‌کار و مملو از بوقلمون.
در این میان، سد چم‌شیر بیش از گذشته در کانون توجه طرفداران و کارشناسان محیط‌زیست قرار گرفت، سدی که در ۲۵ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه‌وبویراحمد، بر روی رودخانه زهره و بر سازند زمین‌شناسی گچساران مراحل پایانی ساخت را طی می‌کند. سازند گچساران همان است که سد گتوند روی آن ساخته و بزرگ‌ترین دریاچه دست‌ساز آب‌نمک جهان، برگ زرینی شد در کارنامه وزارت نیرو و قرارگاه خاتم‌الانبیاء سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. خبرهای تاییدنشده از فشار چینی‌ها برای آب‌گیری این سد در دی‌ماه می‌گوید.
درحالی‌که سدها بی‌آب‌اند، پروژه‌های انتقال آب نیز همانند سدسازی طبیعت را هدف قرار داده‌اند. وعده انتقال آب از سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه تا پایان سال، انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان به کرمان، خراسان جنوبی و یزد، و از سد طالقان به محمد‌شهر، عنوان خبرهای منتشرشده طی سال گذشته بود.
کشته‌شدن جنگل‌بان‌ها و محیط‌بان‌ها
کشته‌شدن نگهبانان طبیعت ایران همچنان ادامه دارد. براساس آمار غیررسمی، ۱۵۰ محیط‌بان و ۲۲ جنگلبان، در راه خدمت به میهن جان باخته‌اند. از این تعداد، در وب‌سایت سازمان محیط‌زیست به ۳۵ محیط‌بان و بر اساس اطلاعیه‌های سازمان جنگل‌ها به دو جنگلبان عنوان «شهید» داده‌اند.
ششم خرداد ۱۴۰۱ یک محیط‌بان و یک همیار محیط‌زیست به نام‌های محمد فرهمند و رضا بهرام‌پور در منطقه بوانات فارس پس از درگیری با دو شکارچی غیرمجاز جان باختند. در این درگیری یک همیار محیط‌زیست به نام علی اسدی هم مجروح شد. سوم تیرماه نیز خبر رسید که جواد غلامی طبسی، جنگلبان ۳۳ ساله، کارشناس ارشد مرتعداری و رتبه اول کنکور دکترا در رشته علوم مرتع، حین اجرای حکم قلع‌وقمع درختان به ضرب گلوله در چناران جان باخت.
سیلاب مرگ و ویرانی
در مردادماه سیلاب ویرانگری در ۲۴ استان کشور جاری شد که علاوه بر ده‌ها میلیارد تومان خسارت مالی، دست‌کم ۱۰۸ نفر براساس آمار غیررسمی (و ۹۸ نفر بر اساس آمار رسمی) کشته به‌جا گذاشت. هلال احمر شمار مفقودان را هشت نفر اعلام کرد، اما تعداد دقیق هیچ‌گاه معلوم نشد.
آلودگی هوا
آلودگی هوا در شهرهای بزرگ ایران به پدیده‌ای تکراری بدل شده است: در فصل سرد آلودگی ناشی‌از سوخت‌های فسیلی غیراستاندارد و در فصل گرم ریزگردها نفس مردم را در سینه حبس می‌کند. در پاییز و اوایل زمستان، همچون دو سال پیش از آن، سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع بزرگ نیز عامل دیگری بود بر افزایش آلودگی هوا.
گرچه تعدادی از مسئولان آمار تکراری ۲۰هزار کشته در سال در اثر آلودگی هوا را تکرار می‌کنند، اما سال پیش، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران گفت این رقم بیش از ۴۰هزار نفر است.
اگر افزایش یک‌درصدی انتشار گاز دی‌اکسیدکربن، در جهان خبری شوکه‌کننده است، در ایرانِ ما هر روز اتفاق تلخی رخ می‌دهد که نابودی سرزمین و مرگ آدمی در اثر آن به حاشیه می‌رود و خیلی زود فراموش می‌شود. جهان درحالی به استقبال سال نو میلادی می‌رود که ایرانیان همچنان در جدالی نابرابر با اهریمنان ایران‌ویران‌کن به‌دنبال زندگی معمولی و بهنجارند، به این امید که میراث طبیعی‌مان را از نابودی بیشتر نجات دهند.
