دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه، پنجشنبه ۳۰ مارس، در اولین حکم ۶۷ صفحه‌ای در پرونده جمهوری اسلامی علیه آمریکا در مورد ادعای ترخیص نزدیک به ۲ میلیارد دلار از دارایی‌های مسدودشده ایران از خود سلب صلاحیت کرد، ولی در مورد نقض برخی از بندهای پیمان مودت بین ایران و آمریکا، علیه آمریکا رای صادر کرد. دیوان بین‌المللی دادگستری، که به دادگاه لاهه معروف است، با ۱۵ قاضی، تنها رکن قضایی سازمان ملل متحد است که به شکایات کشورهای عضو این سازمان رسیدگی می‌کند.

احکام این دادگاه الزام‌آورند، اما به‌دلیل اینکه دیوان از ابزار لازم برای اجرای احکام خود برخوردار نیست و در صورت طفره رفتن از اجرای حکم، طرف مقابل می‌تواند موضوع را در شورای امنیت سازمان ملل طرح کند، هر کدام از اعضای شورای امنیت سازمان ملل، از جمله آمریکا، با استفاده از حق «وتو» می‌تواند مانع اجرای حکم دیوان لاهه شود. بنابراین، در چشم‌انداز طولانی‌مدت نتیجه‌ای عاید جمهوری اسلامی نخواهد شد. پرداخت غرامت بازرگانی آمریکا قرار است در دو سال آینده تعیین و پرداخت شود. برای تعیین مبلغ غرامت، جمهوری اسلامی باید آمریکا را به مذاکره مستقیم دعوت کند.    

اساس، اهداف و تعهدات این نوع پیمان‌های دوستی، با تغییرات جزئی به‌دلیل گذشت زمان، افزایش و تکامل کشورها، در ۲۴۵ سال گذشته تغییر نکرده و بر حسب شرایط کشورهای مقابل، مواردی به آن افزوده شده است. آنچه تا اکتبر ۲۰۱۹ در روابط ایران و آمریکا به‌عنوان «پیمان مودت، روابط اقتصادی و حقوق کنسولی» هنوز در ظاهر، مورد احترام بود و نگه‌دارنده روابط سیاسی به شمار می‌آمد، با خروج آمریکا و اتمام تاریخ قانونی آن به پایان رسید و آخرین دریچه سیاسی تماس بین ایران و آمریکا بسته شد. گرچه در ۴۳ سال گذشته رابطه این دو کشور هرگز «دوستانه» نبوده، جنگی نیز بین آن‌ها در نگرفته است. در واقع، همین «پیمان مودت» بود که به دولت ایران، پس از خروج آمریکا و افزایش فشار حداکثری تحریم‌ها در تابستان ۲۰۱۸، فرصتی داد تا به استناد این پیمان علیه آمریکا در دیوان بین‌الملل دادگستری طرح دعوا کرده و حکمی ‌نمادین علیه آمریکا به دست آورد.

دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ به‌دلیل وجود نداشتن «دوستی» با و از طرف ایران و با اعلام قبلی رسما از این پیمان خارج شد. مایک پومپئو، وزیر امور خارجه وقت آمریکا، گفت: «این تصمیم با تاخیر ۳۹ ساله گرفته شده است.» پومپئو گفت اگر هنوز «پیمان مودت» بین ایران و آمریکا وجود دارد و آمریکا «دوست» قانونی ایران است، چرا دولت ایران مردمان خود را به اتهام جاسوسی برای آمریکا دستگیر و زندانی می‌کند یا علیه منافع «دوست» خود در خاورمیانه، دست به کشتار و اقدام‌های خرابکارانه می‌زند. پیمانی که قرار بود «حقوق کنسولی» را رعایت کند، با اشغال سفارت و گروگان گرفتن کارمندان آن چگونه می‌تواند دوستی خود را ثابت کند.

یکی از بندهای «پیمان مودت»، آزادی مذهب در هر دو کشور را ضمانت می‌کرد. با توجه به نقض مکرر بندهای متعدد این پیمان، دولت ترامپ با رد صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری، این حکم را مردود اعلام کرد و از عضویت این دیوان نیز خارج شد. شاید مهم‌تر این اعلام بود که از این پس، به قضات دیوان بین‌المللی دادگستری ویزای ورود به آمریکا داده نخواهد شد. «پیمان مودت» که در ۱۵ آگوست ۱۹۵۵ در زمان محمدرضا شاه پهلوی، از طرف مصطفی سمیعی، معاون وزارت امور خارجه دولت حسین علاء، نخست‌وزیر وقت، و در دروه ریاست‌جمهوری دوایت آیزنهاور، سی‌وچهارمین رئیس‌جمهوری آمریکا، از طرف سلدون چیپین، سفیر کبیر فوق العاده آمریکا در تهران، امضا شد و در تاریخ ۱۶ می‌ ۱۹۵۷ رسما به مرحله اجرا در آمد.

هدف مهم دیگر این پیمان توسعه روابط بازرگانی بین دو کشور بود. از زمان اجرایی شدن این پیمان در سال ۱۹۵۷، دولت آمریکا به منظور تشویق بازرگانان ایرانی برای سرمایه گذاری در آمریکا، ایران را در فهرست کشورهای واجد شرایط برای ویزای «ای-۱» و «ای-۲» قرار داد. دارندگان این نوع ویزا با سرمایه‌گذاری نه چندان زیاد، مجاز بودند درآمریکا تجارت و زندگی کنند. دولت آمریکا از زمان انقلاب ۱۹۷۹ تا ۲۲ ژانویه ۲۰۲۰ با معتبر بودن «پیمان مودت» برای ایرانیان واجد شرایط این نوع ویزا‌ها را صادر می‌کرد و ایرانیان به قصد تجارت به آمریکا مهاجرت می‌کردند. اما با خاتمه یافتن «پیمان مودت»، صدور چنین ویزاهایی برای ایرانیان لغو شد و دارندگان آن‌ها یا از آمریکا خارج شدند یا برای اقامت دائم پرونده تازه‌ای تشکیل دادند یا تقاضای پناهندگی می‌کردند.

نویسنده این مقاله در زمان اعلام قصد خروج از این پیمان از طرف آمریکا، به این مورد اشاره و چنین عواقبی را گوشزد کرد. گرچه ایران در سال ۱۹۵۷ به فهرست این نوع ویزاها اضافه شد، کشورهای انگلستان در سال ۱۸۱۵، بولیوی در سال ۱۸۶۲، کاستاریکا در سال ۱۸۸۲ و ترکیه در سال ۱۹۳۳ به فهرست این نوع ویزاها اضافه شده بودند و آخرین کشوری که به این گروه ویزا پیوست، استرالیا در سال ۲۰۰۵ بود.

در حال حاضر، ۶۰ کشور جهان واجد شرایط برای دریافت ویزاهای «ای-۱» یا «ای-۲»‌اند. زمان اعتبار این نوع ویزاها برای هر کشوری متفاوت است. به‌عنوان مثال، ویزای‌ کشورهای مصر و بنگلادش ۳ ماه و بریتانیا و اتریش ۵ سال اعتبار دارند. در آگوست سال ۲۰۱۹، مدت زمان اعتبار ویزای «ای-۱» یا «ای-۲» برای فرانسویان از ۵ سال به ۱۵ ماه کاهش یافت.

تنش میان آمریکا و جمهوری اسلامی ایران پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، و پرتاب موشک‌های از قبل اعلام‌شده به سربازان آمریکایی در پایگاه‌های نظامی‌ عراق بالا گرفت. از سوی دیگر، سقوط هواپیمای مسافربری اوکراینی و کشته شدن ۱۷۶ انسان بی‌گناه دولت ایران را در تنگنای سیاسی قرار داد. در این میان و باز هم قربانیان این جنگ سیاسی-روانی، مردم بی‌گناه ایران‌اند که نه از حکومت جمهوری اسلامی‌ رضایت دارند و نه از سیاست‌های دولت ترامپ که در آمریکا از خود به ارث گذاشته است.

از زمان روی کار آمدن دولت جمهوری اسلامی، دادگاه‌های آمریکا نزدیک به ۱۴۰ میلیارد دلار احکام پرداخت غرامت علیه ایران صادر کرده‌اند. ایران در هیچ‌کدام از این دادگاه‌ها حاضر نشده و آن‌ها را به رسمیت نشناخته است. دولت آمریکا رای دادگاه لاهه را یک پیروزی بزرگ برای خود می‌داند و وزارت خارجه دولت ایران رای دادگاه لاهه را نشانه حقانیت مواضع جمهوری اسلامی اعلام کرد، اما در مورد دریافت نکردن ۲ میلیارد دلار مسدودشده عکس‌العملی از خود نشان نداد.