فردا، چهارشنبه هشتم می، سالگرد خروج آمریکا از برجام است. دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، یک سال پیش وعده انتخاباتی خود را در چنین روزی عملی کرد و با خارج کردن کشورش از آنچه که آن را بدترین توافق تاریخ آمریکا می‌خواند، ایران و دیگر امضاء کنندگان این توافق هسته‌ای را در شرایط دشواری قرار داد. برجام که حتی با حضور آمریکا به زحمت مجالی برای تنفس داشت، با کناره گیری واشینگتن و درحالی که اروپاییان، روسیه و چین تنها نظاره گر بودند؛ به یکباره به اغما رفت.
یک سال بعد، ایران همچنان به عنوان تنها عضو فعال باقی مانده در توافق هسته‌ای به احیای آن امیدوار است. حال آنکه برای ترامپ پرونده برجام که میراث اوباما است، مختومه شده و او به دنبال در انداختن طرحی نو است.
افول اقتصادی ایران
در یک سالی که از خروج آمریکا از برجام می‌گذرد، شرایط اقتصادی ایران به گونه‌ای تحلیل رفت که بسیاری از نهادهای معتبر متخصص ارزیابی‌های اقتصادی و ارائه چشم انداز، ناگزیر به تجدید نظر در آمار و ارقام گزارش‌های خود شدند.
حتی پیش از اینکه آمریکا تصمیم بگیرد با عدم تمدید معافیت‌ها، صادرات نفت ایران را به طور کامل تحریم کند؛ دو سوم از ارزش ریال در برابر دلار کاسته شده بود و صندوق بین‌المللی پول نرخ تولید ناخالص داخلی ایران را منفی ۶ درصد اعلام کرد. کارشناسان بر این باورند وضعیت کنونی رکود در ایران تنها با دوران جنگ ایران و عراق و اوج تحریم‌های نفتی در سال ۲۰۱۲ قابل مقایسه است. هچنین طبق برآوردهای صندوق بین‌المللی پول متوسط نرخ تورم در سال جاری به ۵۰ درصد می‌رسد که بیشترین نرخ از سال ۱۹۸۰ تا کنون به شمار می‌رود. به این ترتیب وضعیت اقتصادی ایران هم تراز با سودان(درگیر جنگ داخلی) ارزیابی می‌شود و تنها دو کشور ونزوئلا و زمیبابوه( دچار بحران سیاسی) در شرایط وخیم‌تری نسبت به ایران قرار دارند. به گزارش بانک جهانی، اقتصاد ایران برای دومین سال متوالی در نتیجه بن‌بست جاری با آمریکا، کوچک‌تر می‌شود و در بین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، تنها سودان و ایران هستند که رشد منفی تولید ناخالص داخلی را تجربه می‌کنند.
در گزارش صندوق بین‌المللی پول که پس از تحریم صادرات نفت ایران توسط آمریکا منتشر شده، آمده است: در نتیجه تنگ‌تر شدن دامنه تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، نرخ تورم رسمی دست کم به ۴۰ درصد می‌رسد. بنابراین گزارش حذف معافیت‌ها برای خریداران نفت ایران، پیامدهای مضاعفی را متوجه نرخ رشد اقتصادی و نرخ تورم در این کشور می‌کند.
این در حالی است که نرخ دلار در بازار ایران پس از اقدامات اخیر آمریکا دوباره در مسیر صعودی قرار گرفته و حدود ۱۵ هزار تومان معامله می‌شود. توصیه کارشناسان صندوق بین‌المللی پول این است که ایران با کاهش شکاف بین نرخ ارز رسمی و آزاد، در مسیر کنترل نسبی نرخ تورم و کاهش فشار بر بازار ارز گام بردارد. این صندوق ذخایر ارزی کنونی ایران را ۱۰۳ میلیارد دلار برآورد کرده و پیش‌بینی می‌کند در سال آینده این ذخایر به ۹۹ میلیارد دلار کاهش یابد.
گام‌های بعدی آمریکا
دولت ترامپ همزمان با خروج از برجام در سال گذشته، دور نخست تحریم‌های نفتی علیه ایران را اعمال کرد. ۶ ماه بعد در نوامبر ۲۰۱۸ ، تنها ۸ وارد کننده بزرگ نفت از ایران از جمله چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و ترکیه برای خرید حجم محدودی نفت از معافیت برخوردار بودند. برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران می‌گوید در این مدت، ۱۰ میلیارد دلار از درآمد نفت ایران کاسته شد. اما در اقدام جدید آمریکا همین معافیت‌ها نیز برداشته شده و هدف به صفر رساندن صادرات نفتی ایران در دستور کار قرار گرفته است.
ایالات متحده در یک ماه گذشته در سه مرحله فشار بر ایران را افزایش داد و گمانه زنی‌ها حاکی از آن است که استراتژی فشار حداکثری از فردا وارد مرحله جدیدی می‌شود. نخست سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا قرار گرفت، بعد معافیت از تحریم‌های نفتی تمدید نشد و پس از آن معافیت‌ها برای همکاری‌های هسته‌ای صلح آمیز با ایران به طور محدود برای ۳ ماه دیگر تمدید شد.
اکسیوس به نقل از منابع آگاه می‌نویسد، همزمان با سالگرد خروج آمریکا از برجام دو تحریم دیگر علیه ایران اعلام می‌شود که در بخش انرژی نیست. پیش از این نیز وال استریت ژورنال گزارش داده بود، آمریکا در صدد تحریم پتروشیمی، صادرات به افغانستان و مبادلات مالی ایران در سنگاپور، هند و امارات است.
مارک دوبویتز، تحلیلگر بنیاد دفاع از دمکراسی‌ها که دیدگاه‌هایی مشابه بولتون و دیگر تندروهای دولت ترامپ دارد؛ در مقاله‌ای که در تاریخ دوم آوریل در وال استریت ژورنال منتشر شد، با اشاره به وعده کاندیداهای دمکرات انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، برای بازگشت به توافق هسته‌ای اوباما، به ترامپ توصیه کرد برای متوقف کردن آنها، دیوار تحریم‌ها را بسازد. او در این مقاله تحریم کامل نفت، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و پتروشیمی را پیشنهاد می‌دهد و سپس به ترتیب استخراج فلزات، معدن، انرژی، ساخت و ساز، خودروسازی، الکترونیک، ارتباطات، علوم کامپیوتری و موسسه‌های تحقیقاتی حامی برنامه‌های موشکی را دیگر اجزای سازنده دیوار تحریم‌ها معرفی می‌کند.
کمتر از یک هفته پس از انتشار این مقاله سپاه به فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا می‌رود و چندی بعد نفت و بخشی از برنامه‌های هسته‌ای ایران تحریم می‌شود. هرچند ارتباط این مقاله با دستور کار کاخ سفید در قبال ایران روشن نیست، دست‌کم تا کنون بندهای نخستین توصیه‌های آن به ترتیب اجرا شده‌اند.
اقدام متقابل ایران
حسن روحانی، رئیس جمهور ایران که سرمایه سیاسی خود را به توافق هسته‌ای گره زده بود، یکی از بزرگترین بازنده‌های خروج آمریکا از برجام به شمار می‌رود. اندک منافع اقتصادی که انتظار می‌رفت از برجام در حال احتضار به دست آید، با خروج آمریکا به باد رفت و دولت روحانی را در شرایطی قرار داد که طرح سهمیه‌بندی بنزین و کوپنی شدن کالاها را روی میز بگذارد.
رئیس جمهور ایران و محمد جواد ظریف، وزیر خارجه‌اش، در یک سال گذشته تلاش کردند حمایت انگلیس، فرانسه، آلمان، چین و روسیه( دیگر امضاء کنندگان توافق هسته‌ای) را در محکومیت خروج آمریکا از برجام و اجرای این توافق بدون آمریکا، به‌دست آورند. اما متحدان آمریکا در آنسوی آتلانتیک به زحمت بیانیه‌ای چند خطی صادر کرده و موضع انفعالی را ترجیح دادند. چین از اهرم ایران برای چانه‌زنی در مذاکرات تجاری با آمریکا استفاده کرد و روسیه نیز همین رویه را در سهم خواهی‌های منطقه‌ای پیش گرفت. پس از قطع امید از شرکای ایران در توافق هسته‌ای، ظریف در آخرین اقدام به نیویورک رفت و تلاش کرد با ارائه پیشنهادهایی مانند تبادل زندانیان، کانال گفت و گوی مستقیم با شخص ترامپ را باز کند که بی نتیجه ماند.
اکنون روحانی قصد دارد همزمان با سالگرد خروج آمریکا از برجام، در گفت و گوی زنده تلویزیونی خود در روز چهارشنبه با اعلام اقدامات متقابل تهران در برابر واشینگتن به سکوت یک ماهه ایران در برابر فشار فزاینده ایالات متحده پایان دهد. گمانه زنی‌ها حاکی از آن است که کاهش جزئی و کلی برخی تعهدات ایران و آغاز بخشی از فعالیت‌های هسته‌ای که انجام آن در چارچوب برجام متوقف شده بود" اولین گام ایران در واکنش به خروج آمریکا از برجام و همچنین بد عهدی کشورهای اروپایی در اجرای تعهداتشان است. از آنجایی که با توجه به فاصله زمانی واشینگتن و تهران، فهرست اقدامات جدید آمریکا احتمالا قبل از حضور روحانی در تلویزیون منتشر می‌شود، مشاوران روحانی فرصت دارند تغییرات لحظه آخری در اقدامات متقابل ایران اعمال کنند. اما همانطور که یک مقام آگاه به ایلنا گفت، خروج از برجام فعلا در دستور کار نیست. چرا که در شرایط فعلی ریسک ترک این توافق عقیم شده، بیش از باقی ماندن در آن است.
