توماس کوهن، فیلسوف مشهور آمریکایی، در کتابی که در سال ۱۹۶۲ منتشر کرد، در مورد ساختار انقلاب‌های علمی توضیح داد و در آنجا به مفهوم «پارادایم» اشاره کرد. کوهن در آن کتاب چنین مطرح می‌کند که روند پیشرفت علم به این می‌ماند که سنگی بر روی بنای سنگی گذشته قرار می‌دهید (بهبود مستمر) و این بنا در طول تاریخ مدام رشد می‌کند، اما در لحظات مهم تاریخ علم، بنای سنگی قبلی فرو می‌ریزد و پی‌ریزی یک بنای جدید آغاز می‌شود. وی بنای سنگی موجود را «پارادایم کنونی»، و پی‌ریزی بنای تازه را «پارادایم جدید» تعریف می‌کند، و بر آن مبنا، فروریزی بنای کهن و شکل‌گیری بنای جدید در لحظات مهم تاریخ علم را «پارادایم شیفت» می‌نامد. برای مثال، لامپ‌های کنونی از بهبود مستمر «شمع» به وجود نیامده‌اند و این اختراع لامپ به‌همت مخترعانی چون تسلا و معرفی و بازاریابی گسترده آن توسط ادیسون بود که یک «پارادایم شیفت» جدید را رقم زد و روند گذشته را جابه‌جا کرد.

حال، در بُعد اقتصاد انرژی، جهان در آستانه یک «پارادایم شیفت» قرار دارد. تا مدت‌های زیادی کشورها به دو دسته تأمین‌کننده منابع انرژی جهان و مصرف‌کننده آن تقسیم‌بندی می‌شدند. کشورهای تأمین‌کننده که بنا بر شانس از موهبت منابع انرژی همچون نفت، گاز و زغال‌سنگ بهره‌مند بودند، آن را به سایر کشورها می‌فروختند. برای دستیابی به این منابع گران‌بها، جنگ‌های متعددی نیز رخ داده است. اما پس از گذشت نزدیک به ۱۳۰ سال از اکتشاف نفت در رسوبات دریایی پنسیلوانیا، جهان در معرض یک تغییر بزرگ قرار گرفته است. اقسام دیگر انرژی همچون انرژی خورشیدی، هسته‌ای (منظور گداخت است)، بادی و ...، در حال جایگزین شدن گونه‌های فسیلی هستند. در واقع، همان‌طور که پایان عصر سنگ همراه با اتمام منابع سنگ و فلز همراه نشد و بشر شیوه‌های مختلف دیگری را برای پیشبرد زندگی یافت، در دوران کنونی نیز بشر پیش از اتمام نفت و منابع سوخت هیدروکربن، در حال جایگزینی آن است.

سهم منابع هیدروکربن در آینده انرژی:

اداره اطلاعات انرژی آمریکا در آخرین گزارش خود که مربوط به سپتامبر ۲۰۱۹ است، روند مصرف انرژی در جهان را پیش‌بینی کرد. در آن گزارش پیش‌بینی می‌شود که مصرف انرژی جهان از سال ۲۰۱۸ تا سال ۲۰۵۰ نزدیک به ۵ درصد رشد کند. بخش اعظم این رشد نیز مربوط به کشورهایی‌ست که سازمان همکاری و توسعه اقتصادی نیستند. طبق اطلاعات این سازمان، کشورهای مصرف کننده انرژی که عضو آن نهاد نیستند، تا ۷۰ درصد رشد خواهد کرد. این در حالی است که کشورهای عضو این سازمان در مجموع ۱۵ درصد رشد مصرف انرژی خواهند داشت. با وجود رشد نزدیک به ۵۰ درصدی در مصرف انرژی، سازمان اطلاعات انرژی آمریکا پیش‌بینی می‌کند که سهم نفت و سایر سوخت‌های مایع از ۳۲ درصد در سال ۲۰۱۸ به ۲۷ درصد در سال ۲۰۵۰ برسد. اما با وجود کاهش سهم آن در بازار انرژی از نظر مقدار، مصرف آن کمی افزایش خواهد یافت.به نظر می‌رسد که با وجود شیوه‌های نوین استخراج نفت و پیشرفت فنّاوری، عملاً نفت و سایر سوخت‌های فسیلی ارزش خود را به‌عنوان یک منبع ارزشمند رفته رفته از دست بدهند و همین نکته، شاید یکی از دلایلی باشد که عربستان را به فکر عرضه اولیه آرامکو انداخته است.

عزمی برای کاهش مصرف کربن:

۱ توسعه مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها

شرکت‌ها در راستای بهبود چهره «برند» خود در بازار، سعی دارند چهره‌ای همگام با محیط ‌زیست از خود نشان دهند. این تغییر رویکرد، حتی گریبان‌گیر شرکت‌های نفتی نیز شده است و در آن چهارچوب، می‌کوشند تا با حرکت به سمت انرژی‌های پاک، چهره گذشته خود را از ذهن‌ها بزدایند و چهره‌ای دوستدار طبیعت، جایگزین آن کنند. در این روند، می‌توان حرکت غول نفتی انگلستان را مثال زد. شرکت بریتیش پترولیوم به‌ عنوان یکی از غول‌های نفتی جهان، اخیراً سایتی را طراحی کرده است که در آن افراد می‌توانند با وارد کردن عادات روزمره زندگی خود، میزان مصرف کربن خود را اندازه بگیرند. سایت knowyourcarbonfootprint.com نشانه‌ای از تغییر روند در جهان است. این تنها یک نمونه از تلاش شرکت‌ها برای تبدیل برند خود به یک برند دوستدار محیط ‌زیست است.

۲ اهرم مالیاتی دولت‌ها

دولت‌ها نیز به‌ منظور کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و حرکت به سمت انرژی‌های پاک، تدارکات مختلفی در نظر گرفته‌اند. در آن چهارچوب، می‌توان اجرای «مالیات بر سوخت» را در کشور فرانسه مثال زد. آن مالیات بهانه اعتراضات سال گذشته در کشور فرانسه شد و عده‌ زیادی از مردم، موسوم به جلیقه زردها، در اعتراض به آن قانون تظاهرات کردند و تحت‌فشار اعتراضات گسترده، در نهایت ماکرون، رئیس جمهوری آن کشور، مجبور به عقب‌نشینی شد. البته این به معنای حذف کامل مالیات بر سوخت در آن کشور نیست. از این گذشته، مالیات بر سوخت در بسیاری از کشورهای دیگر جهان نیز اعمال می‌شود. به‌عنوان‌ مثال، در کشور ایتالیا بیش از ۶۵ درصد از قیمت نهایی سوخت را مالیات تشکیل می‌دهد. یا در کشور آلمان رقم مالیات در حدود ۶۳.۶ درصد از کل قیمت سوخت است. حال با توجه به کاهش قیمت نفت، دولت‌ها در صدد هستند تا با اخذ چنین مالیات‌هایی، همچنان انگیزه مردم را برای حرکت به سمت انرژی‌های پاک افزایش دهند.

۳ فشار بین‌المللی

در ابعاد جهانی نیز، کشورهای مختلف در معاهده پاریس متعهد خواهند شد که طبق برنامه‌ای، میزان تولید دی‌اکسید کربن خود را کنترل کنند. لازم به ذکر است که این معاهده تا مارس ۲۰۱۹ به امضای ۱۹۵ کشور رسید که از آن میان، ۱۸۷ کشور آن را به تصویب مجلس خود نیز رسانده‌اند. روند اجرایی این معاهده از ۲۰۲۰ شروع خواهد شد و یکی از اهداف اصلی آن، حفظ سطح افزایش میانگین دمای جهانی زیر ۲ درجه سانتی‌گراد است.

فشارهای جهانی پیرامون کاهش تولید کربن، در مواردی منجر به استفاده از سوخت‌های فسیلی با آلودگی کمتر شده است که در این مورد می‌توان صنعت دریانوردی را مثال زد. یکی از مهم‌ترین قوانین بین‌المللی که روی الگوهای رشد تقاضای جهانی نفت در میان‌مدت اثرگذار خواهد بود، معرفی مقررات جدید سازمان دریایی بین‌المللی (IMO) است. این سازمان که دارای ۱۷۱ عضو است، استانداردهای حمل‌ونقل دریایی را تنظیم می‌کند. براساس قوانین جدید، از ابتدای سال ۲۰۲۰ مقدار گوگرد در سوخت‌های دریایی مورد استفاده در دریاهای آزاد باید حداکثر ۰.۵ درصد باشد، درحالی‌ که این مقدار در حال حاضر ۳.۵ درصد است. این مقررات با هدف کاهش تولید دی‌اکسید گوگرد، اکسید نیتروژن و سایر آلاینده‌ها از کشتی‌ها در نظر گرفته شده است. با استفاده از نوع جدید سوخت در کشتی‌ها، بهره‌وری سوخت افزایش می‌یابد و از میزان آلودگی آن به طرز محسوسی کاسته خواهد شد. این کار می‌تواند در میان‌مدت سبب کاهش تقاضا برای نفت شود.

وضعیت ایران در تولید کربن

براساس آنچه منابع جهانی اعلام می‌کنند، کشور ایران با تولید سالانه ۵۶۳.۴ میلیون تُن دی اکسید کربن ناشی از سوخت انواع سوخت، در جایگاه هشتم جهان قرار دارد. در این رتبه‌بندی، کشور چین با تولید سالانه ۹۰۵۶.۸ میلیون تُن دی اکسید کربن، در صدر جدول جهان قرار دارد. استفاده از زغال‌سنگ در کنار رشد بالای اقتصادی، سبب شده است که چین به منبع بزرگی در تولید آلودگی جهان تبدیل شود و بسیاری از شهرهای این کشور با معضل آلودگی شدید هوا درگیر هستند. بعد از چین، کشورهای آمریکا، هند، روسیه، ژاپن، آلمان و کره‌جنوبی، به ترتیب در رتبه‌های ۲ تا ۱۰ قرار می‌گیرند. 

اگر آمار سرانه را محاسبه کنیم، ایران در جایگاه یازدهم جهان قرار می‌گیرد. ایران با تولید ۷.۱ میلیون تن به ازای هر شهروند آن کشور، در جایگاه یازدهم بیشترین تولیدکنندگان کرین دی اکسید قرار دارد. با توجه به وضعیت توسعه یافتگی ایران و میزان تولید ناخالص داخلی آن، این رقم و جایگاه، نشانگر تولید زیاد دی اکسید کربن است. در این لیست، کشور عربستان سعودی با ۱۶.۳ میلیون تن در جایگاه اول قرار گرفته است. نکته جالب این است که کشور چین با تولید سرانه ۶.۴ میلیون تن دی اکسیدکربن پایین‌تر از ایران، در رتبه دوازدهم قرار گرفته است.

علت تولید بالای آلاینده

میزان تولید بالای دی اکسید کربن با وجود منابع سرشار گاز طبیعی و میزان آلودگی تولید شده بسیار پایین این نوع سوخت، در کنار رتبه ۲۶ ایران در تولید ناخالص داخلی، نشان از وضعیت بسیار بد ایران در تولید کربن دارد. دلایل اصلی این میزان آلایندگی را می‌توان در ۳ نکته زیر خلاصه کرد.

۱ یارانه سوخت

چنان که در بالا نیز گفته شد، کشور ایران بعد از ونزوئلا ارزان‌ترین قیمت بنزین را دارد و در سایر شکل‌های انرژی نیز جزو ارزان‌ترین کشورهای جهان است. این نوع رویکرد، سبب شده است که مردم به استفاده از ماشین شخصی یا سرویس‌های تاکسی‌های شهری آنلاین به صورت دربست، ترغیب شوند، و این خود از عوامل اصلی ایجاد آلودگی هواست. بنابراین، دولت نه تنها باید یارانه سوخت را حذف کند، بلکه باید هزینه‌های مربوط به آلودگی هوا را نیز از خریداران سوخت دریافت کند و به نوعی، آنان را وادار به پرداخت مالیات سوخت کند.

۲  تجهیزات قدیمی

با توجه به تحریم‌ها و البته انحصار و فساد در بخش‌های مختلف کشور، صنعت خودروسازی و بسیاری دیگر از صنایع ایرانی در وضعیت بد زیست‌محیطی قرار دارند و با توجه به سرکوب قیمتی، حتی کارخانه‌دارها نیز توان مالی کافی برای ای سرمایه‌گذاری جدید و بهبود شرایط زیست‌محیطی، ندارند. از این رو، میزان آلودگی و مصرف سوخت خودروها از استاندارد پایینی برخوردار است و باید بیشتر بررسی شود.

با توجه به نکاتی که گفته شد، به نظر ‌می‌رسد که جز گاز طبیعی که مصارف مختلفی در آینده خواهد داشت، سایر اشکال سوخت‌های فسیلی در معرض جایگزینی قرار داشته باشند و دیر یا زود، منابع جدید با بهره‌وری بهتر و حتی قیمت کمتر جایگزین آن‌ها شود. با توجه به روند استخراج نفت شیل و گمانه‌زنی‌هایی پیرامون پیدا شدن منابع جدیدی از «نفت شیل» در چین و برخی از دیگر کشورهای جهان، آینده صنعت نفت چندان روشن نیست. علاوه بر این، رشد فنّاوری در بسیاری از صنایع، همچون کشاورزی، صنعت، معدن، و حمل‌ونقل، سطح تقاضا را برای سوخت‌های فسیلی، بیش از انتظارها کاهش داده است. استقبال مردم از خودروهای الکتریکی در چین و کشورهای اروپایی، منجر به افزایش تعداد این محصولات شده است. هرچند نمی‌توان آینده را با دقت کامل پیش‌بینی کرد، اما به نظر می‌رسد که ایران فرصت زیادی برای فروش منابع نفتی خود نخواهد داشت و در صورت ادامه یافتن تحریم‌ها، احتمالاً از فرصت مناسب فروش منابع خود جا خواهد ماند. به نظر می‌رسد که عربستان نیز با فروش آرامکو به همین نتیجه رسیده است. بهتر است مسئولان ایرانی با دوراندیشی، از هم‌اکنون به فکر حرکت به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر باشند.