بازار انرژی در سال ۲۰۱۹ با چالش‌های فراوانی روبرو شد؛ حملات و توقیف تانکرهای نفت در تنگه هرمز و حملات پهپادها به تاسیسات پالایشگاه آرامکو از مواردی بود که ضمن تاثیر آنی بر میزان تولید و صادرات و قیمت نفت، اهمیت دوباره امنیت زیرساخت انرژی را آشکارتر کرد. تداوم تحریم صادرات نفت توسط آمریکا باعث شد تا صنعت نفت ایران با جدی ترین چالش خویش پس از انقلاب مواجه شود.

تاثیرات تحریم‌ها به نحوی بود که به گفته جهانگیری، معاون رئیس جمهوری، همسایگان ایران هم از خرید نفت ایران خودداری کردند؛ مشتریانی که ایران انتظار داشت با توجه به ارائه تخفیف ویژه و بیمه تانکرهای حامل نفت به خرید نفت ایران ادامه دهند. کاهش تدریجی صادرات نفت ایران زنگ خطر جدی را برای اقتصاد کشور به صدا در آورد. با کاهش تدریجی صادرات نفت ایران و افزایش تولید و صادرات رقیبان سنتی در بازار نفت، احتمال اینکه صنعت نفت ایران در آینده با چالش بزرگ‌تری مواجه شود بیش از پیش افزایش می‌یابد.

میزان تاثیر تحریم‌ها بر تولید و صادرات نفت ایران

 تا پیش از خروج آمریکا از برجام و تحریم صادرات نفت ایران، تولید روزانه نفت در حدود ۳. ۸ میلیون بشکه بود. بلافاصله پس از تحریم‌ها ظرفیت تولید نفت به تدریج کاهش یافت، به حدی که در ماه ژوئن سال گذشته به 2 میلیون و ۲۲۵ هزار بشکه در روز رسید. معافیت شش ماهه آمریکا برای مشتریان عمده نفت ایران باعث شد تا ایران بتواند به طور متوسط روزانه تا یک میلیون بشکه در روز نفت به فروش برساند. با توجه به اتمام مدت معافیت برای مشتریان نفتی و عدم تمدید این معافیت، صنعت نفت ایران با یکی از جدی ترین چالش‌های خویش از زمان استخراج نفت مواجه شد.

 با عدم تمدید معافیت نفتی ایران فقط توانست با فروش نفت در بازار خاکستری تا حدی سهم خویش را در بازار حفظ نماید. در این بین جنگ تجاری آمریکا و چین نیز فرصت مناسبی برای تداوم صادرات نفت به چین در بازار خاکستری بود. در مورد فروش نفت در بازار خاکستری باید توجه داشت که معمولا قیمت فروش در این بازار، از بازار رسمی ‌کمتر است و هم‌چنین نحوه دریافت پول نفت فروخته‌شده نیز جای سئوال است.

 با توجه به اینکه آمار رسمی ‌صادرات نفت ایران در زمان تحریم‌ها هیچ گاه از سوی وزارت نفت اعلام نشد، برخی موسسات انرژی معتقدند صادرات نفت ایران بین ۲۰۰ هزار تا ۵۰۰ هزار بشکه در روز در نوسان بود. با توجه به وابستگی اقتصاد ایران به صادرات نفت و تداوم تحریم آمریکا، دولت برای کاهش تاثیر تحریم آمریکا اقدام به کاهش سهم صادرات نفت در بودجه سال بعد کرد.

به گفته سید حمید پورمحمدی، معاون اقتصادی سازمان برنامه و بودجه، در سال‌های ۹۵ و ۹۶ میزان صادرات نفت ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه بود که این عدد در لایحه و قانون بودجه امسال به یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه کاهش داده شد؛ اما به دلیل تشدید تحریم‌ها، در ابتدای امسال این عدد به ۳۰۰ هزار بشکه تعدیل شد. پورمحمدی معتقد است که ایران خود با شرایط فعلی - یعنی تداوم تحریم آمریکا منطبق کرده است و دولت در این راستا راهکارهای مناسبی برای تداوم صادرات نفت یافته است. از این رو اعلام صادرات یک میلیون بشکه نفت برای سال آینده یک عدد واقعی است.

آیا اقتصاد ایران آماده رهایی از وابستگی به صادرات نفت است؟

 می‌توان ادعا کرد که وابستگیِ صِرف اقتصاد ایران به صادرات نفت پیش و پس از انقلاب و عدم توجه به سایر بخش‌های صنعتی و اقتصادی و کم‌توجهی به امر اخذ مالیات از کلیه واحدهای صنفی و موسسات و نهادهای فعال در عرصه اقتصاد ایران، از عوامل پسرفت اقتصاد ایران به شمار می‌آیند.

 به گفته نورمحمدی، مشکلاتی که تحریم برای صادرات نفت ایجاد کرده، موجب شد ایران این تهدید را به فرصت تبدیل کند. برای کاهش تاثیر تحریم آمریکا ایران در سال آینده از منابع حاصل از صادرات نفت برای هزینه‌های جاری استفاده نخواهد کرد و این مبلغ را صرف طرح‌های عمرانی خواهد کرد. به گفته نورمحمدی، دولت در بودجه ۹۹ ارتباط نفت را با بودجه جاری قطع و این منبع را به بودجه عمرانی وصل کرده و امیدوار است این روند برای سال‌های آینده نیز تداوم داشته باشد. او معتقد است این فرایند، ریل‌گذاری محسوب می‌شود و اگر ایران بتواند قطع وابستگی بودجه جاری به نفت را ادامه دهد، می‌تواند برای همیشه وابستگی اقتصاد ایران به صادرات نفت را کاهش دهد.

اکثر کشورهای عمده تولید کننده نفت در صدد افزایش سهم خویش در بازار جهانی هستند و شرایط را برای جذب تکنولوژی و سرمایه خارجی در میادین نفتی تسهیل کرده‌اند. در عین حال تداوم تحریم‌ها باعث شده ایران نتواند برای افزایش ظرفیت تولید و افزایش بهره وری در میادین نفتیِ در حال تولید از سرمایه و تکنولوژی خارجی بهره گیرد.

نظام برای فروش نفت در بازار از کلیه ابزارهای موجود بهره می‌گیرد. به گفته نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه، کلیه ارکان نظام دست به دست هم داده تا ظلم آمریکا بر علیه صادرات نفت را بشکند. او گفت که در ماه‌های اخیر ایران قراردادهای خوبی در زمینه نفت منعقد کرده است. با توجه به شناسایی برخی از مسیرهای دور زدن تحریم‌ها، ایران روش‌‌های جدیدی برای دور زدن تحریم‌ها یافته است. در این نکته - که دولتمردان کمتر بدان توجه می‌کنند، این است که جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی و اقتصاد ایران چگونه تعریف شده است؟ چرا ایران نمی‌تواند از صادرات انرژی برای پیشبرد اهداف و منافع ملی در سطح بین الملل بهره گیرد؟ چرا قطر و روسیه و یا عربستان می‌توانند دیپلماسی فعال انرژی ایفا کنند؟

اگر ایران بتواند با دور زدن تحریم‌ها در سال آینده به میزان مورد نیاز بودجه نفت به فروش برساند، می‌تواند امیدوار باشد شرایط اقتصادی به مرور زمان بهبود یابد؛ یعنی از وضع فعلی بدتر نشود اما بازار جهانی نفت دینامیک‌های خاص خویش را دارد. اگر عرضه بیش از تقاضا باشد، قیمت نفت کاهش خواهد یافت و ایران هم مجبور خواهد شد با قیمت کمتر در بازار خاکستری نفت بفروشد. ایران برای ایفای نقش فعال در بازار جهانی انرژی نیازمند باز تعریف دیپلماسی انرژی است. تا جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی مشخص نباشد، نباید امیدوار بود فقدان صادرات انرژی ایران در بازار جهانی باعث شوک شود.

اگر سرمایه لازم برای میادین نفتی - که اکثرا در نیمه دوم عمر تولید خویش هستند جذب نشود، در میان‌مدت تولید نفت به تدریج کاهش خواهد یافت. اگر مشکلات ایران و آمریکا در بازه زمانی مشخص حل شود، ایران برای بازپس‌گیری سهم خویش در بازار کار آسانی پیش رو نخواهد داشت. تا وقتی دغدغه دولت فروش نفت در بازار خاکستری باشد، و راهکار جدی برای بهبود وضعیت اقتصادی و کاهش وابستگی اقتصاد به صادرات نفت اندیشیده نشود، وضعیت فعلی تداوم خواهد داشت.

 افزایش آنی قیمت بنزین و حوادث پس از آن نشان داد دولت باید راهکار کم‌هزینه‌تری برای جبران کاهش صادرات نفت و کاهش درآمد ارزی کشور بیابد. با تداوم شرایط فعلی نمی‌توان امیدوار بود ایران همانند سایر کشورهای عمده صادر کننده انرژی بتواند از مزیت‌های صادرات انرژی بهره گیرد. در سال آینده میلادی نیز صنعت انرژی ایران قادر نخواهد بود با چالش‌های فعلی دست و پنجه نرم کند و شاهد از دست رفتن بازار منطقه ای و کاهش سهم نفت در بازار جهانی هم باشد.