در هفته‌های اخیر، روابط ایران و افغانستان سر کنترل منبعی حیاتی و رو به کاهش دچار تنش شده است: آب. تهران می‌گوید دولت طالبان به‌عمد حقابه ایران از رود هیرمند را نمی‌دهد تا میزان ذخیره آب خود را افزایش دهد و مقام‌های طالبان می‌گویند به‌دلیل خشکسالی و کاهش بارندگی آب کافی وجود ندارد.

البته اختلاف دو کشور به دهه ۱۹۵۰ بازمی‌گردد، وقتی افغانستان دو سد احداث کرد که جریان آب رود هیرمند به ایران را محدود کرد و در پی تنش‌ها، در سال ۱۹۷۳ معاهده‌ای بین دو کشور امضا شد و حقابه ایران از هیرمند ۸۵۰ میلیون متر مکعب در سال تعیین شد. با وجود این، جنگ و تغییر دولت‌ها در ایران و افغانستان سبب شد که مفاد این معاهده کامل اجرا نشود و بارها دو کشور را تا مرز درگیری پیش برده است.

اما این تنش می‌تواند پیامدهایی به‌مراتب جدی‌تر از کمبود آب و خشکسالی برای ایران داشته باشد، همان‌طور که کمبود آب و قطع برق به اعتراض‌های تابستان ۱۴۰۰ در خوزستان منجر شد.

خطر بی‌ثباتی در ایران و قیام تشنگان

این وضعیت احتمال دارد به بی‌ثباتی و ناآرامی در بخش‌های خشک و کم‌آب ایران بینجامد، که در سال‌های اخیر نیز شاهد اعتراض‌های ضددولتی بوده است.

توربیورن سولت‌وت، تحلیلگر ارشد خاورمیانه و شمال آفریقا در وریسک میپل‌کرافت، در این زمینه به خبرگزاری سی‌ان‌بی‌سی می‌گوید: «اختلاف با افغانستان سر مسئله آب موضوعی نیست که ایران بتواند به‌سادگی از کنارش بگذرد. منابع آب ایران تحت فشار شدید قرار دارد و در سال‌های اخیر، تنش آبی عامل ناآرامی‌های گسترده بوده است.»

در تابستان ۱۴۰۰، کمبود آب و در نتیجه از کار افتادن نیروگاه‌های آبی و قطع برق جرقه اعتراض‌های مردمی در خوزستان را زد. اعتراض‌های موسوم به «قیام تشنگان» به سایر شهرها از جمله تهران گسترش پیدا کرد، که سرکوب خشونت‌بار دولتی را در پی داشت.

جمهوری اسلامی در حال حاضر زیر فشار است، از یک سو با تحریم‌های آمریکا و بحران اقتصادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، از سوی دیگر در مخمصه نارضایتی داخلی گسترده و اعتراض‌های ضددولتی گرفتار است.

سولت‌وت در ادامه افزود: «در حالی که مقام‌های جمهوری اسلامی هنوز در تلاش‌اند اعتراض‌های سراسری را تحت کنترل نگه دارند، بروز بحران امنیت آب در شرق ایران در زمانی بد و نامناسب خواهد بود.»

تغییرات اقلیمی و تشدید خطر جنگ

دانشمندان از مدت‌ها پیش هشدار داده‌اند که تغییرات اقلیمی و در نتیجه درگیری کشورها بر سر منابع طبیعی خطر جنگ و بحران آوارگان را افزایش می‌دهد.

رایان بول، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه و شمال آفریقا در موسسه رین، به خبرگزاری سی‌ان‌بی‌سی می‌گوید: «حل اختلاف بر سر حقابه رود هلمند دشوار است زیرا هیچ‌یک از دو کشور قادر نیستند آب بیشتری به منطقه بیاورند. این ناحیه به‌شدت خشک است، اما مشکلاتی مانند تغییرات اقلیمی و کشت بی‌رویه وضعیت را وخیم‌تر کرده است.»

او در ادامه می‌افزاید:«به عبارتی، این همان محرک سنتی درگیری است، رقابت بر سر منبعی کمیاب که هیچ‌‌‌یک از طرفین نمی‌توانند بدون آن زندگی کنند.»

بول پیش‌بینی می‌کند که اختلاف بین دو کشور تشدید شود زیرا به گفته او، «کمبود آب مشکلی بسیار پیچیده است که حل آن نیازمند سرمایه‌گذاری گسترده و هنگفت در بخش زیرساخت‌ها است، و نه ایران و نه افغانستانِ تحت تحریم هیچ‌کدام در وضعیتی نیستند که بتوانند این مشکل را حل کنند».