پارادایم سیاست خارجی ترکیه

روز ۱۸ ژوییه (۲۷ تیر) نرخ برابری لیر ترکیه مقابل دلار آمریکا به پایین‌ترین حد خود - ۲۶.۹۰ لیر ترکیه = یک دلار- رسید. قیمت لیر ترکیه دربرابر دلار آمریکا فقط در همین سال جاری میلادی تاکنون۳۰درصد کاهش داشته است. بر اساس گزارش خبرگزاری رویترز، احتمال می‌رود بانک مرکزی ترکیه در هفته جاری نرخ بهره‌اش را ۵۰۰ واحد پایه افزایش دهد و به ۲۰درصد برساند تا به تعهدش برای مهار تورم، که پیش‌بینی می‌شود دوباره افزایش یابد، عمل کند.

سقوط لیر ترکیه و افزایش نرخ بهره نشان از شکست سیاست‌های مهار تورم در دولت اردوغان دارد. اما اردوغان پس از سال‌ها سیاست‌ورزی در چارچوب اسلام‌گرایی و دنبال‌کردن ناکجاآباد (اتوپیای) حکومت اسلامی به سبک‌وسیاق دولت عثمانی، اکنون و به‌خصوص پس از انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری ترکیه، درصدد است رشد اقتصادی و سرمایه‌‌گذاری را در اولویت قرار دهد و در راه رسیدن به این هدف به تنش‌زدایی با کشورهای منطقه پرداخته است.

زمین‌لرزه ۶ فوریه ۲۰۲۳ (۱۷ بهمن ۱۴۰۱) ترکیه، که بیش از ۸۴میلیارد دلار خسارت به بار آورد و پرهزینه‌ترین زمین‌لرزه تاریخ ترکیه و مرگ‌بارترین حادثه طبیعی در تاریخ مدرن این کشور شناخته شد، عامل دیگری است که به تغییر الگوی سیاست خارجی ترکیه و بازگشت به سیاست خارجی واقع‌گرایانه کمک کرده است.

البته عوامل دیگری نیز دخیل بوده است که نباید آن‌ها را نادیده گرفت، هرچند در این مختصر امکان بحث در جزئیات آن‌ها نیست. برخی از این عوامل عبارت‌اند از:

- جنگ اوکراین و کاهش قدرت روسیه در منطقه؛

- ناتوانی کشور همسایه - جمهوری اسلامی ایران - در تعامل با اروپا و آمریکا؛

- فرایند پیمان ابراهیم و توسعه همکاری‌های اسرائیل و جمهوری آذربایجان؛

- وجود بزرگ‌ترین منابع انرژی منطقه در عربستان سعودی، به‌رغم اختلاف حل‌نشده برسر قتل خاشقجی که در داخل خاک ترکیه رخ داد.

همه این‌ها و بسیاری عوامل کوچک و بزرگ دیگر سبب زمین‌لرزه سیاسی لازم در سیاست و حکومت ترکیه بود و موجب شد اردوغان پس از انتخابات اخیر گام حساب‌شده‌ای در راه اجرای سیاستی بردارد که در گذشته نیز نتایج مثبتی داشته است. 

سفرهای کوتاه چند روز اخیر اردوغان در منطقه نتایج آشکاری داشته و بسیار  مهم ارزیابی شده است. به‌رغم وجود اختلاف بر سر ماجرای خاشقجی، رئیس‌جمهوری ترکیه فقط در سفری یک‌روزه توانست هم برای خودروهای برقی تولید ترکیه بازاریابی کند و هم پهپادهای موسوم به «بایراکتار» ‌(بیرقدار، پرچمدار) را به عربستان سعودی بفروشد.

پس از قطر و کویت، عربستان سعودی سومین خریدار رسمی پهپادهای بایراکتار ترکیه است. به گزارش رویترز، شاهزاده خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان سعودی، روز سه‌شنبه ۱۸ ژوییه در توییتی نوشت که عربستان سعودی دو قرارداد با شرکت دفاعی ترکیه برای خریدن هواپیماهای بدون سرنشین «با هدف افزایش آمادگی نیروهای مسلح پادشاهی و تقویت توان دفاعی و تولیدی آن» امضا کرده است.

علاوه بر آن، ترکیه برای ایجاد وجوه همکاری مشترک بیشتر با عربستان سعودی در برنامه‌ای مشترک وارد شده است که نه جنبه اقتصادی دارد و نه جنبه نظامی. به گزارش فایننشال تایمز (سه‌شنبه ۱۸ ژوییه)، عربستان سعودی و ترکیه در تلاش برای میانجیگری و بازگرداندن کودکان اوکراینی‌اند که پس از تهاجم روس‌ها به اوکراین به روسیه برده شده و در خانه‌های کودکان نگهداری می‌شوند یا خانواده‌های روس آن‌ها را به فرزندی قبول کرده‌اند.

از سوی دیگر، و بدون اینکه نیازی به سفر اردوغان به بریتانیا باشد، بریتانیا نیز آمادگی خود را برای تعمیق روابط تجاری با ترکیه اعلام کرد. نشریه بریتانیایی ایندیپندنت نوشت: «انتظار می‌‌رود مذاکره درباره توافق‌نامه تجارت آزاد، که در سال ۲۰۲۳ به‌روز شده است، پس از اعلام دو کشور مبنی بر وجود زمینه مناسب برای بهینه‌کردن مناسبات تجاری، آغاز شود.»

اردوغان در روز دوم سفرش به منطقه وارد امارات متحده عربی شد و در ابوظبی چند قرارداد در عرصه‌های توسعه انرژی و منابع طبیعی و همکاری فضایی و دفاعی با این کشور عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس منعقد کرد که ارزش آن بیش از ۵۰ میلیارد دلار برآورد شده است.

بخشی از این توافق شامل یادداشت تفاهمی است که تا سقف ۸.۵میلیارد دلار اوراق قرضه امداد زلزله ماه فوریه ترکیه را تضمین می‌کند. علاوه بر آن، تسهیلات اعتباری تا سقف ۳میلیارد دلار برای حمایت از صادرات تر کیه اختصاص داده می‌شود.

اردوغان در سخنانی که تلویزیون دولتی ترکیه از این مراسم پخش کرد، گفت: «با توافق مشترکی که امضا خواهیم کرد، روابط خود را به سطح مشارکت راهبردی ارتقا خواهیم داد.»

یکی از الزامات پیگیری چنین سیاستی بازگشت به سیاست کمترین اصطکاک و کمترین منازعه با کشورهای همسایه و منطقه است که سال‌ها پیش الگوی سیاست خارجی جمهوری ترکیه بود. ولی با قدرت‌گرفتن اردوغان و پیگیری سیاست اسلام‌گرایانه او، آن سیاست به‌تدریج فراموش شد و جایش را به منازعه یا مشارکت در منازعه با کشورهای منطقه داد.

طبعا لازمه بازگشت به سیاست کمترین منازعه، تنش‌زدایی و برقراری روابط دوستانه با کشورهای منطقه است و از هم‌اکنون این تغییر پارادایم در سیاست خارجی ترکیه به‌خوبی مشاهده می‌شود.

این توافق‌ها در شرایطی صورت می‌گیرد که پس از حمایت ترکیه از قطر در جریان بحران دیپلماتیک ۲۰۱۷، اعزام نیروهای ترک به دوحه، و پیوستن اردوغان به قدرت‌های غربی در مقصر دانستن دولت سعودی و به‌‌ویژه محمد بن سلمان در قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌‌نگار سعودی، در سال ۲۰۱۸، رابطه دو کشور در سال‌های گذشته پیوسته با اختلاف‌هایی همراه بوده است. بنابر آنچه مدیر شرکت تولیدکننده پهپادهای بایراکتار گفته است، توافق برای فروش این هواپیماهای بدون سرنشین، که رقم نهایی آن مشخص نیست، «بزرگ‌ترین معامله فروش بین دو کشور در تاریخ دفاعی ترکیه» و نشان‌‌دهنده چرخشی محوری در روابط بین دو کشور است.

کشورهای عربی حوزه خلیج فارس طرح‌های بلندپروازانه‌ای را برای تنوع‌بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی‌هایشان به اقتصاد نفت آغاز کرده‌اند. آن‌ها امیدوارند در این روند ترکیه بتواند به توسعه صنایع محلی و انتقال فناوری به این کشورها کمک کند. قرارداد پهپاد با عربستان سعودی نیز بندهایی در مورد همکاری در تولید مشترک پهپادهای بایراکتار دارد.

علاوه بر شیوه تعامل سازنده‌ای که ترکیه با کشورهای منطقه در پیش گرفته است، این کشور عضو ناتو در ارتباط با روند پیوستن سوئد و فنلاند به این سازمان نیز روشی ملایم‌تر و سازنده‌تر در پیش گرفته و نشان داده است که فرصت‌ها را خوب تشخیص می‌دهد و می‌تواند از آن‌ها بهره بگیرد.

در برابر این تعامل سازنده، توقع ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا مطرح و حتی علامت‌های مثبتی نیز دریافت شده است، گرچه ترکیه خوب می‌داند که روند پیوستن به اتحادیه اروپا، که در ربع قرن گذشته عملی نشده است، امکان ندارد به این زودی‌ها تحقق پیدا کند. وزیران خارجه اتحادیه اروپا روز پنجشنبه در کلیات توافق کردند که این اتحادیه باید دوباره با ترکیه تعامل داشته باشد.

رفتار دوستانه اردوغان با دیگر اعضای ناتو و اتحادیه اروپا هنوز نتوانسته است مسیر پذیرش ترکیه در آن اتحادیه را هموار کند، ولی دریچه کوچکی برای مذاکره با قبرس در مورد اختلاف پنجاه ساله‌اش با ترکیه در مورد قبرس شمالی باز شده است.

توقع‌های نظامی ترکیه، ازجمله در زمینه دریافت هواپیماهای اف-۱۶ آمریکایی، نیز به مرحله عمل نزدیک‌تر شده است. در همین راستا، دو ملاقات مهم برای هفته آخر ماه ژوئیه به تقویم ملاقات‌های اردوغان افزوده شده است که اهمیت دارد: اول ملاقات با محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین (۲۵ ژوئیه) و سپس ملاقات با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، پس از ۱۵ سال در روز ۲۸ ژوئیه.

درس‌هایی برای جمهوری اسلامی

در مقام مقایسه با تحولات در سیاست خارجی ترکیه، باید به روابط جمهوری اسلامی ایران با عربستان سعودی نیز نگاه کرد که بیش از یک دهه پرتلاطم را پشت سر گذاشت و فقط پس از پادرمیانی و وصله‌پینه‌کردن چینی‌ها گفته شد که قرار است سطح روابط به حالت عادی برگردد.

برقراری روابط عادی، که گفته شد ممکن است با سرمایه‌گذاری عربستان در ایران نیز همراه باشد، تا امروز پیشرفت ناچیزی داشته است و حتی خبری از بازشدن سفارت رسمی عربستان سعودی در تهران نیست و تنها عده‌ای از کارکنان این سفارت در یک طبقه از هتلی در تهران اسکان داده شده‌اند. فقط در اولین موسم حج، تعدادی از حجاج ایرانی به مکه رفته‌اند، رویدادی که با ورود رائفی‌پور با گذرنامه جعلی به عربستان گرفتاری‌هایی به بار آورد و سرانجام، با مداخله وزارت امور خارجه، فعلا سروته آن را هم آورده‌اند.

در فرمول روابط جمهوری اسلامی ایران با همسایگانش نشانی از تنش‌زدایی دیده نمی‌شود. با جمهوری آذربایجان تنش موجود، آتش زیر خاکستر است و رابطه آذربایجان با دولت اسرائیل اهرم فشاری است که ظاهرا بیش از توان تحریک امنیتی جمهوری اسلامی ایران در آذربایجان عمل می‌کند. نتیجه این شد که یوآو گالانت، وزیر دفاع اسرائیل، با انتشار عکسی از خود درحال دویدن در کنار دریای خزر، پیام «صبح‌ به‌خیر از باکو، آذربایجان» ‌فرستاد.

تمام کوشش جمهوری اسلامی ایران در راه تقویت توان نظامی است و این توهم وجود دارد که کشور دارای توان بازدارندگی منطقه‌ای و حتی جهانی است، هرچند این ادعا در عمل ثابت نشده باشد. برعکس، چنین ادعاهایی موجب تقویت حضور نظامی غرب در منطقه خلیج فارس شده است و هر روز جنگ‌افزارها و نیروهای جدیدتری به آب‌های خلیج فارس می‌آیند تا مثلا از توقیف کشتی‌ها به‌‌دست جمهوری اسلامی ایران جلوگیری کنند.

اضافه بر آن، حتی کشورهایی مانند چین و روسیه که ظاهرا پیمان‌های درازمدت و به‌اصطلاح «استراتژیک» با ایران دارند، واقعیت‌های پذیرفته‌شده تاریخی را نادیده می‌گیرند و در ادعاهای مالکیت جزایر سه‌گانه رودرروی ملت ایران قرار می‌گیرند، خواهان مذاکره می‌شوند، و دعاوی طرف‌های مقابل را مستقیما رد نمی‌کنند. ایران حتی نتوانسته است هواپیماهای سوخو روسی را  از «متحد استراتژیک» خود دریافت کند. وزیر دفاع و پشتیبانی مدعی شد «توانمندی تولید در داخل برای خودمان به وجود آمده است»!

طبیعی است دولتی که در اداره سیاست داخلی درمانده باشد، دولتی که دچار فساد سیستماتیک اداری، اقتصادی، و حتی سیاسی باشد، دولتی که ۵۰درصد از جمعیت کشور را به‌زور حبس و شلاق و شلیک گلوله از میدان خارج کند، قادر نیست در پارادایم سیاست خارجی خود متناسب با منافع ملی عمل کند یا تغییرات سازنده‌ای را به‌موقع عملی کند.