عربستان سعودی در سایه دیپلماسی متعادلش به دنبال برقراری روابط بین‌المللی متوازن با غرب و شرق از جمله آمریکا، روسیه، چین و کشورهای اروپایی است. این روابط متوازن باعث شده‌اند تلاش‌های عربستان سعودی برای میانجی‌گری در جنگ روسیه و اوکراین با استقبال گسترده در مسکو و کی‌یف روبرو شود؛ به این امید که دو طرف متخاصم بتوانند به راه‌حلی دست یابند که هم برای هر دو رضایت‌بخش باشد و هم به جنگی که ماه‌ها است ادامه دارد، پایان دهد.

در هفته اول اوت ۲۰۲۳، عربستان سعودی نشستی بین‌المللی درباره جنگ در اوکراین برگزار کرد. این نشست که در جده و با حضور نمایندگان ۴۰ کشور از جمله گروه هفت کشور بزرگ صنعتی و همچنین کشورهای در حال توسعه برگزار شد، نشان داد که ریاض به دنبال کمک به دستیابی به راه‌حلی است که به صلح پایدار منجر شود. همایش جده پس از اولین نشستی که  ژوئن گذشته در مورد جنگ اوکراین به میزبانی دانمارک در کپنهاگ برگزار شده بود، برپا شد.

هرچند بسیاری از ناظران درباره موفقیت گفت‌وگوهای صلح جده شک و تردید داشتند، این نشست به‌رغم دست نیافتن به طرحی ملموس برای صلح، توانست به‌طور غیرمنتظره‌ای موفق شود. حضور گسترده‌ کشورهای شرکت‌کننده در این نشست خود یک دستاورد بزرگ بود، زیرا در نشستی که قبلا در دانمارک برگزار شد، تنها حدود ۱۲ کشور شرکت کردند. افزون بر آن، چین در مذاکرات جده حضوری متفاوت داشت. این در حالی است که پکن، متحد اصلی مسکو، در گذشته ظاهرا به دلیل نگرانی از آسیب رسیدن به روابط با روسیه، دعوت برای شرکت در مذاکرات کپنهاگ را رد کرده بود.

با این حال، هنوز بسیار زود است که بگوییم این اجلاس مسائل را به‌گونه‌ای به هم ربط داده است که در نهایت به راه‌حلی برای پایان دادن به مناقشه بین اوکراین و روسیه منجر شود. به‌ویژه اینکه بسیاری از موضوع‌های مرتبط به وضعیت جنگ و نگرش چین به عنوان متحد راهبردی مسکو، به جنگ اوکراین بستگی دارند. چین از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین سعی کرد در قبال جنگ «بی‌طرف» باشد، اما پکن با خرید نفت روسیه با تخفیف به نحوی از مسکو حمایت اقتصادی کرد. علاوه بر این، برخی کارشناسان بر این باورند که پکن کمک نظامی محدودی نیز به مسکو ارائه کرده است (ادعایی که پکن همواره آن را رد می‌کند).

 از سوی دیگر، نشست جده فرصتی برای آزمایش مواضع پکن فراهم کرد و در عین حال به عربستان سعودی انگیزه داد تا به عنوان میانجی صادق و قابل‌اعتماد در حل‌وفصل اختلاف‌های بزرگ، در راستای رهبری تحولات بین‌المللی گام‌های بلندی بردارد.

این نشست نفوذ فزاینده عربستان سعودی را به عنوان میانجی بی‌طرف و کشوری پیشتاز در میان کشورهای بی‌طرف که قصد دارند از شرایط درگیری بین ایالات متحده، روسیه و چین برای پیشبرد منافعشان استفاده کنند و در عین حال، با سه کشور یادشده روابط نیک و حسنه داشته باشند، نشان می‌دهد. از این‌رو، در حالی‌ که نشست مزبور بدون هیچ اعلامیه نهایی به پایان رسید، مقام‌های عربستان سعودی به میزبانی نشست جهانی بسنده کردند که به «ایجاد زمینه‌های مشترک که راه را برای صلح هموار می‌کند» کمک کرد؛ به‌ویژه اینکه چین نیز تمایلش را برای شرکت در جلسه بعدی ابراز کرده است.

شرکت‌کنندگان در نشست جده خواستار احترام به حاکمیت ملی کشورها، حفظ امنیت منطقه‌ای و پایان دادن به اختلال در روند صادرات مواد غذایی اوکراین شدند و در عین حال مخالفتشان را با هرگونه تلاش برای تغییر وضع موجود با زور اعلام کردند. البته این اصل اساسی برای برخورد با کشورهای دیگر در زمان صلح است، اما تاکید بر لزوم تحقق آن در بحران اوکراین مفهوم خاصی دارد و این دیدگاه حداقل در ظاهر از مخالفت با تهاجم روسیه و الحاق چهار منطقه اوکراینی به قلمرو روسیه نشان دارد. با این حال، چین سیاستش را در راستای حفظ روابط دوستانه با روسیه، تغییر نداد و نمایندگان چین در نشست جده موضع اصلی چین را که پکن فوریه گذشته در طرح میانجی‌گری ۱۲ ماده‌ای ارائه کرده بود، تکرار کردند.

عربستان سعودی نیز بی‌طرفی‌اش را در این درگیری حفظ کرد؛ حتی نشانه‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه ریاض از قبل با روسیه تماس گرفته بود تا موضع خود و هدف از برگزاری این نشست را به آن کشور اطلاع دهد.

با وجود این، گفت‌گوهای جده در جهت متقاعد کردن روسیه برای نشستن پای میز مذاکره و صلح با در نظر داشتن اصول موردتاکید در این نشست مانند احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها و حفظ ثبات و امنیت منطقه گامی معنادار شمار می‌رود تا مسیر دستیابی به اجماع بین‌المللی گسترده‌تری هموار شود. این در حالی است که اوکراین امیدوار است دور سوم مذاکرات تا حدود شش هفته دیگر برگزار شود.

با نگرشی وسیع‌تر به این پرونده، می‌توان گفت که نشست جده الگوی جدیدی برای پرداختن به چالش‌های جهانی است. هرچند از لحاظ تاریخی، کشورهای غربی برای هماهنگ کردن تلاش‌های بین‌المللی برای مقابله با جنگ‌ها، درگیری‌ها و بلایای طبیعی بزرگ ابتکار عمل را به دست گرفته‌اند، با توجه به شکاف ایجادشده بین غرب و بلوک شرق (پکن و مسکو) به دلیل جنگ اوکراین و تشدید درگیری بین ایالات متحده و چین، راهبرد کشورهای غربی دیگر کارآمدی چندانی ندارد.

در نتیجه، ابتکار عربستان سعودی برای برگزاری نشست چندملیتی در جده نشان‌دهنده ظهور یک جایگزین احتمالی است. به گفته یک منبع رسمی در آمریکا، ریاض به درخواست اوکراین برای میزبانی مذاکرات به جای غرب پاسخ داد و این امر جایگاه عربستان سعودی را به عنوان یک قدرت بزرگ در حال ظهور تثبیت می‌کند.

البته عربستان سعودی تنها کشور نوظهوری نیست که می‌خواهد در بحران اوکراین نقش میانجی را بازی کند؛ ترکیه نیز به ایفای نقش در این زمینه تمایل دارد. در ژوییه ۲۰۲۲، ترکیه با همکاری سازمان ملل متحد توافق‌نامه‌ای را برای اجازه صادرات غلات اوکراینی از طریق دریای سیاه امضا کرد. اگرچه توافق‌نامه مزبور در ماه ژوییه به دلیل خروج روسیه از آن منقضی شد، ترکیه همچنان در تلاش برای احیای آن است.

ظهور به‌اصطلاح «قدرت‌های میانه» برای میانجی‌گری چنین درگیری‌های بزرگی نشان‌دهنده پدیدار شدن دنیای جدیدی است که در آن، بازیگران خارج از ایالات متحده و غرب می‌توانند تصمیم بگیرند و کشورهای کوچک‌تر نیز دیگر مجبور نیستند خود را با آمریکا، روسیه یا چین گره بزنند.