مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور که پس از وقوع انقلاب اسلامی آغاز شد و در طول بیش از چهار دهه گذشته همواره ادامه یافت، طی یک سال اخیر ابعاد وسیع‌تری نیز پیدا کرده است. بررسی‌های کارشناسان از این حقیقت پرده برمی‌دارد که مجموعه‌ای از عوامل که به‌طور مستقیم با حاکمیت ارتباط دارند، طیف‌های مختلف را به ترک سرزمین مادری وادار کرده است.

سعید معیدفر، رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران، درباره موج مهاجرت ایرانیان در یک سال اخیر هشدار داد و گفت که ناامیدی وحشتناکی سراسر جامعه و به‌ویژه نخبگان را فرا گرفته است و آن‌ها احساس می‌کنند در اینجا با حاکمیتی روبرو شده‌اند که به‌هیچ‌وجه حاضر به شنیدن سخن آن‌ها نیست و حتی می‌خواهد آن‌ها را تنبیه کند که چرا اعتراض کرده‌اند.

رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران «دستگیری، آسیب جسمی و محاکمه» معترضان را تنها اقدام عملی جمهوری اسلامی در واکنش به اعتراض‌ها خواند و افزود: «همه این‌ها باعث شده‌اند که نسل جوان و خیلی از ایرانی‌ها به این نتیجه برسند که اساسا دیگر امکان تغییر را از دست داده‌اند.» به گفته او، در حال حاضر این تصور برای بسیاری افراد به وجود آمده است که چیزی تغییر نخواهد کرد و شرایط هر روز بدتر می‌شود.

این جامعه‌شناس در گفت‌وگو با سایت جماران، به مجموعه‌ای از مشکلات موجود اشاره کرد و گفت علاوه بر مشکلات اقتصادی، از‌لحاظ سیاسی نیز با یک «حاکمیت انعطاف‌ناپذیر» مواجه شده‌اند که به‌هیچ‌وجه به مشارکت نخبگان و مردم تمایل ندارد.

معیدفر درباره درگیر شدن کشور با «آسیب‌های اجتماعی عمیق» در آینده هشدار داد و گفت با ادامه شرایط فعلی، ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی به انحطاط کشیده می‌شوند. او بر این باور است که این پیام را بسیاری از افراد جامعه گرفته‌اند و متوجه شده‌اند که امکان تغییر در آینده وجود ندارد.

رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران در ادامه افزود: «به‌عنوان جامعه‌شناس هر جا که هستم می‌بینم که ناامیدی و یاس بر کشور حاکم شده است و این وضعیت به شما می‌گوید ولو شده جان و اموالتان را به خطر بیندازید، به هر شکل ممکن و  هرچه زودتر، از این وضعیت خارج شوید.»

به گفته سعید معیدفر، موج مهاجرت زمانی اتفاق می‌افتد که بحران عمیق اقتصادی با بحران‌های دیگر هم‌زمان شود؛ به این معنا که افراد جامعه به نقطه‌ای می‌رسند که می‌بینند نظام سیاسی آن‌ها کفایت لازم را برای فائق آمدن بر یک بحران اقتصادی ندارد. ضمن اینکه مشکلات ساختاری عمیق هم در نظام تصمیم‌گیری احساس می‌شود و «خویشاوندسالاری» و استفاده از «افراد فاقد صلاحیت» جای شایسته‌سالاری را گرفته است.

رئیس انجمن جامعه‌شناسی بر این باور است که تمام این عوامل در کنار‌ هم، تصمیم افراد را برای مهاجرت قطعی‌تر می‌کند، چراکه آن‌ها می‌بینند در کنار بی‌کفایتی مدیریتی و سیاسی، زمینه مشارکت مدنی هم ضعیف است یا احساس می‌کنند که اساسا نظام تصمیم‌گیری در حوزه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مستقل نیست.

معیدفر شرایط فرهنگی را هم از عوامل تاثیرگذار در مهاجرت می‌داند، زیرا به گفته او، در کشور بحران‌های فرهنگی نیز وجود دارد و «سلطه فرهنگی» باعث می‌شود که افراد نتوانند آن‌طور که می‌خواهند زندگی کنند.

او آسیب‌های اجتماعی از‌جمله سرقت، رشوه، اعتیاد، فساد و ناامنی را نیز از عوامل تاثیرگذار بر مهاجرت خواند و گفت: «وقتی‌که یک جامعه می‌خواهد نسبت به این بحران‌ها واکنش نشان بدهد و دست به اعتراض می‌زند، به جای اینکه صدای او شنیده شود، تعداد زیادی کشته، مجروح یا زندانی می‌شوند و نهایتا هم اعلام می‌شود که همه امور تحت سیطره قرار دارد و صدای هیچ اعتراض و مخالفتی هم قرار نیست شنیده شود، مجموع این‌ها باعث می‌شود که یک موج عظیم مهاجرتی اتفاق بیفتد.»

رئیس انجمن جامعه‌شناسی در ادامه نیز افزود: «در کشوری که روی اصول خوب اداره نمی‌شود و مردم در نظام تصمیم‌گیری مشارکت ندارند و هر روز هم فلاکت مالی آن‌ها بیشتر می‌شود، آدم‌ها به جای اینکه با همدیگر حس مشترک و همبستگی داشته باشند، گرگ یکدیگر می‌شوند و مجموعه این‌ها، فرد را به این نقطه‌ می‌رساند که بگوید اینجا دیگر جای زندگی نیست و باید هرچه سریع‌تر برویم.»

مقام‌های جمهوری اسلامی ایران به‌رغم اینکه تلاش می‌کنند آمارهای مربوط به مهاجرت ایرانیان را پنهان نگه دارند، قادر نیستند موج مهاجرت‌ها به‌خصوص مهاجرت نخبگان را کتمان کنند. بااین‌حال، تلاش می‌کنند درباره این موضوع از خود سلب مسئولیت کنند.

غلامرضا مصباحی‌مقدم، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، به‌تازگی در سخنانی ادعا کرد که خیزش سراسری مردم در سال گذشته عامل مهاجرت نخبگان و کسب‌وکارهای آنلاین بود.

پیش‌تر بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، «بی‌کفایتی» مسئولان را علت اصلی مهاجرت نخبگان و دانشمندان جوان دانسته و گفته بود که در مسیر فعالیت نخبگان سنگ‌اندازی می‌شود و برخی مسئولان با «رفتار و اقدامات خاص»‌، نخبگان و دانشمندان جوان را به سمت مهاجرت سوق می‌دهند.

صلواتی مهاجرت نخبگان را «نسل‌کشی سرمایه انسانی» خواند و گفت که بر اساس آمار اعلامی، ۶۷ درصد نیروهای کلیدی و متخصص شرکت‌های دانش‌بنیان، وارد فرایند مهاجرت شده‌اند. برمبنای آمار رسمی، حدود چهار میلیون ایرانی در خارج از کشور زندگی می‌کنند، داده‌های غیررسمی نیز از مهاجرت حدود هفت میلیون ایرانی حکایت دارد.

پیمایش رصدخانه مهاجرت ایران در میان ایرانیان خارج از کشور در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهند به‌رغم وعده‌های پیاپی مقام‌های حکومتی، تنها ۱۴ درصد افراد تصمیم قطعی برای بازگشت به کشور دارند و ۶۲ درصد به‌هیچ‌عنوان نمی‌خواهند بازگردند. همچنین بیش از ۹۰ درصد آنان وعده‌های حاکمیت را در‌خصوص استفاده از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور باور ندارند.

رصدخانه مهاجرت ایران پیش‌تر با استناد به آمار دریافتی از اداره کل گذرنامه، گزارش داده بود که در بازه زمانی ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ نزدیک به ۳۷ درصد رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری، اعضای بنیاد ملی نخبگان و المپیادی‌ها، کشور را ترک کردند و تنها حدود چهار درصد آنان به ایران بازگشتند. روند مهاجرت‌ها در یک سال اخیر نیز به شکل صعودی افزایش یافته است.