با امضای عهدنامه گلستان در تاریخ دوم آبان‌ ۱۱۹۲، بخش‌هایی از سرزمین ایران جدا و به روسیه تزاری الحاق شد که حاکمان قاجار گمان نمی‌بردند روزی باعث تنشی منطقه‌ای میان ایران، روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان شود.

منطقه زنگزور در دامنه‌ کوه‌های زنگزور از نظر جغرافیایی بخشی از خاک ارمنستان است که جمهوری آذربایجان مدعی مالکیت بر آن شده است.

زنگزور در مرز ایران و ارمنستان قرار دارد و باقی‌ ماندن آن در حاکمیت ارمنستان برای ایران بسیار مهم است.

زنگزور نامی فارسی است. نام‌گذاری این منطقه به افسانه‌ای قدیمی بازمی‌گردد که بر مبنای آن شاهزاده منطقه به مردم سرزمینش دستور داد برای جلوگیری از هجوم مهاجمان غارتگر، طلا و جواهراتشان را در کوه‌های منطقه دفن کنند. با توجه به این موضوع که منطقه زنگزور از دیرباز محل زندگی ارامنه بوده، نام آن برگرفته از دو واژه با ریشه فارسی در زبان ارمنی است: «گانز» به معنای گنج و «سار» به معنای بلندی یا نوک کوه که ترکیب آن کلمه «گانزسار» را ساخته و به‌ مرور زمان به «زنگزور» تغییر یافته است.

اما ایرانیان منطقه آذربایجان برای این نام روایتی دیگر هم دارند که به زمان حمله تیمور به این منطقه بازمی‌گردد. در این روایت، مشاوران تیمور به او گفته‌اند ناقوس صومعه تاتو در این منطقه به دلیل صدای بلندش مردم را از لحظه حمله آگاه می‌کند و تیمور دستور داد پیش از شروع حمله شبانه، ناقوس صومعه از کار بیفتد. وقتی مردم محلی صبح روز بعد با صدای ناقوس بیدار شدند، تیمور شهر را فتح کرده بود و به همین دلیل نام آن ناقوس را «زنگ زور» گذاشتند.

ایران همانند جمهوری ارمنستان تاریخچه زنگزور را با ریشه ارمنی‌نشین تایید می‌کند. کشف کتیبه‌هایی از آرتاش یکم، پادشاه بزرگ ارامنه، متعلق به ۱۶۰ تا ۱۸۹ سال قبل میلاد هم سندی بر پیشینه ارمنی منطقه است.

زنگزور بخشی از منطقه یا استان سیونیک ارمنستان است که از ۱۲ بخش آن، هفت بخش چاغوک، آقاخچک، گابند، بگک یا بالک، دزرک، آرویک و کوساکان در زنگزور قرار دارد. سیونیک روزگاری حکومت مستقل ارمنی داشت و به نام پادشاهی سیونیک شناخته می‌شد.

پادشاهی سیونیک با شکست از سلجوقیان به پایان رسید. با این حال فتح منطقه در دوره سلجوقیان مانع حکمرانی ارامنه نشد و یکی از شاهزادگان اوربلیان کماکان در زنگزور حکومت می‌کرد.

هجوم مغول‌ها در دوره تیمور و حمله قبایل ترکمن قره‌قویونلو و شاهرخ تیموری پایان حکمرانی ارامنه بر این منطقه بود و در این دوره قبایل ترک و ترکمن بر زنگزور مسلط شدند. حاکمان جدید برای تغییر بافت قومی، عشایر را از مناطق دیگر به زنگزور منتقل و با کوچ‌ دادن اجباری بخشی از ارامنه، تلاش کردند تسلط و نفوذ آن‌ها بر زنگزور را کاهش دهند.

در دوره صفویان، زنگزور بخشی از بیگلربیگی تبریز و از نیمه دوم قرن هجدهم بخشی از خانات قره‌باغ شد.

این منطقه یکی از مشکلات همیشگی حکومت عثمانی نیز بود. قیام ارامنه در امپراتوری عثمانی همواره ریشه‌ در زنگزور داشت. طی قیام بزرگ ارامنه در سال ۱۷۲۲، ارامنه زنگزور به فرماندهی داود بیک و ترآوتیس با حکومت عثمانی وارد جنگ شدند. شاه‌طهماسب دوم، پادشاه صفوی حکمرانی داود بیک بر این منطقه را تایید کرد.

زنگزور در سال ۱۹۲۰ به تملک شوروی در آمد. آن زمان، حضور دو قوم آذری و ارمنی در این منطقه که نتیجه تغییر بافت جمعیتی آن در ایام حکمرانی مغول‌ها بود، زنگزور را به محل مناقشه آذربایجان و ارمنستان شوروی بدل کرد. این اختلاف سرانجام با مداخله و میانجی‌گری مسکو پایان یافت و حاکمان بخش آذربایجان برای پایان‌ دادن به اختلاف‌های مرزی، تملک بخش ارمنستان بر زنگزور را پذیرفتند.

اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری‌های آن، اختلاف میان آذربایجان و ارمنستان سر منطقه زنگزور مجددا اوج گرفت.

در جنگ قره‌باغ، منطقه زنگزور به دلیل قرار گرفتن میان جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان به کریدوری حیاتی برای این کشور بدل شد.

از سوی دیگر منطقه زنگزور به‌عنوان تنها بخش مرزی ایران و ارمنستان که ارتباط زمینی با گرجستان، روسیه و اروپا را برای ایران میسر می‌کند، اهمیتی ویژه دارد و به همین دلیل ایران بر باقی‌ ماندن تملک آن در اختیار ارمنستان تاکید دارد.

حکومت ایران به‌خوبی آگاه است که در صورت تسلط جمهوری آذربایجان بر این منطقه، تنها امکان دسترسی ایران به روسیه و گرجستان از دست‌ می‌رود و مسیر ارتباطی دیرینه‌اش با اروپا از طریق جمهوری آذربایجان خواهد بود.

ایجاد گذرگاه زنگزور که همانند پلی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان عمل می‌کند، به دولت‌های آذربایجان و ترکیه نفع اقتصادی مهمی می‌رساند؛ اما سهم تجاری ایران از این گلوگاه مهم منطقه‌ای را کاهش می‌دهد.

با توجه به شرایط، از ابتدای آغاز تنش مرزی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر زنگزور، موضع دولت ایران پافشاری بر تغییر پیدا نکردن مرزهای رسمی بود. هدف از این اصرار نیز حفظ تملک ارمنستان بر زنگزور است.

اهمیت این موضوع ایران را مقابل روسیه قرار داد، متحد این کشور در منطقه که با آغاز جنگ اوکراین و طولانی‌ شدن آن، مواضع پیشینش را مبنی بر حمایت از ارمنستان تغییر داد و از تملک جمهوری آذربایجان بر زنگزور حمایت می‌کند.

برای موضوع تنش اخیر، نباید فراموش کرد که زنگزور دو بخش شرقی و غربی دارد و اختلاف سر منطقه غربی است. جمهوری آذربایجان که بر بخش شرقی زنگزور در خاکش تسلط دارد، به دنبال آن است که با حمایت روسیه و ترکیه و افزایش تنش‌های نظامی، دولت بحران‌زده ارمنستان را به واگذاری زنگزور غربی وادار کند تا این گذرگاه مهم منطقه‌ را کلا در اختیار بگیرد.

توافقنامه میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان حاوی بندی است که دولت ارمنستان را متعهد می‌کند میان خاک اصلی جمهوری آذربایجان و نخجوان راه ارتباطی ایجاد کند. دولت ارمنستان مدعی است این مسیر امروز برای جمهوری آذربایجان باز است اما دولت باکو با آگاهی از اهمیت اتصال کامل به نخجوان، نمی‌خواهد این مسیر ارتباطی از داخل مرزهای ارمنستان بگذرد. 

قطع مرز مشترک ایران و ارمنستان نیز یکی دیگر از اهداف جمهوری آذربایجان از طرح ادعای حاکمیت بر زنگزور است.

طبق بیانیه سه‌جانبه‌ای که سال ۲۰۲۰ به امضای روسای‌جمهوری آذربایجان و روسیه و نخست‌وزیر ارمنستان رسید، هر سه دولت به نظارت نیروهای روسیه بر مسیری که جمهوری آذربایجان و نخجوان را از طریق ارمنستان به هم متصل کرد، متعهد شدند. اگرچه نباید فراموش کرد در این بیانیه از زنگزور به‌روشنی نامی برده نشد.

در عین‌ حال به گفته کارشناسان جنگ با اوکراین، روسیه به دلیل از دست‌ دادن کریدور شمال‌ــ‌‌جنوب، بیش از همیشه نیازمند کریدور زنگزور است.

روسیه مشخصا حامی واگذاری سرزمینی زنگزور به جمهوری آذربایجان نیست و تلاش دارد این کریدور را تحت عنوان نیروی ناظر بر توافق، در اختیار بگیرد.

ارمنستان با پیشنهاد مسیرهای جانشین، مخالفتش را با استقرار نیروهای روسیه در زنگزور اعلام کرده است. از سوی دیگر ترکیه و جمهوری آذربایجان مدعی شده‌اند در صورت حذف نظارت ارمنستان بر مسیر کریدور زنگزور این منطقه همچنان در مرزهای جغرافیایی تحت تملک ارمنستان باقی بماند. 

اما جمهوری اسلامی ایران با هرگونه تغییر شیوه نظارت بر این کریدور و کاهش سطح اختیار ارمنستان به‌کل مخالف است و می‌داند که با حذف نظارت ارمنستان امکان ارتباط با اروپا و روسیه از طریق ارمنستان را از دست خواهد داد.

منطقه‌ای که روزی شاه ارمنی به مردمش فرمان دفن کردن گنج‌ها و دارایی‌هایشان در نوک کوه‌هایش را داد، امروز به نوک کوه تنش منطقه‌ای بدل شده است.

منطقه کوچک زنگزور اگر در عهدنامه گلستان به روسیه تزاری واگذار نمی‌شد، امروز از نظر تجارت منطقه‌ای گلوگاهی ارزشمند برای ایران بود و نیاز نبود برای تداوم دسترسی به آن، تا سطح تهدید و تنش نظامی پیش برود.