مسعود پزشکیان، رئیس‌ دولت چهاردهم جمهوری اسلامی، در تازه‌ترین گفت‌وگوی زنده تلویزیونی تاکید کرد که ایران در آستانه بحران بالقوه در نتیجه ناترازی در بخش‌های مختلف است. او همچنین اذعان کرد که دولت ممکن است نتواند تعهدات خود از حمله حقوق بازنشستگان را پرداخت کند، مگر اینکه قیمت سوخت افزایش یابد.

این گفت‌وگو در حالی انجام شد که در خارج از کشور، زمزمه‌های محدودیت‌های جدید ایالات متحده بر صادرات نفت ایران دوباره مطرح شده است. بسیاری از ناظران باور دارند که این تاکتیک با موانع بزرگی روبرو خواهد شد و این احتمال وجود دارد که دولت آتی آمریکا بخواهد تا حد زیادی آن‌ها را نادیده بگیرد با این حال، با این حال، اظهارات پزشکیان نشان می‌دهد که راه دیگری برای اعمال فشار وجود دارد.

پس از سال‌ها سیاست‌گذاری‌های اشتباه، ایران در حال حاضر درگیر یک بحران جدی انرژی داخلی است که با قطعی‌های دوره‌ای برق، پمپ‌های بنزین خالی و کمبود گاز طبیعی همراه است؛ گازی که اکثریت مردم ایران از آن برای گرمایش خانه‌های خود استفاده می‌کنند.

دولت که سال گذشته حداقل ۲ میلیارد دلار برای واردات بنزین هزینه کرده بود، اعلام کرده که طی یک سال آینده این رقم به ۴ میلیارد دلار خواهد رسید و ممکن است حتی برای واردات سوخت سنگین جهت تولید برق نیز هزینه بیشتری کند.

با این حال، بسیاری از کشورهایی که می‌توانند این سفارش‌های فزاینده ایران را تامین کنند، اکنون شکل‌گیری روابط خوب با دولت دونالد ترامپ را ترجیح می‌دهند. این موضوع فرصتی به واشنگتن می‌دهد تا این صادرکنندگان را شناسایی کرده و آن‌ها را برای هدایت فروش خود به بازارهای دیگر که نیازمند سوخت هستند، تحت فشار قرار دهد.

تشویق به اتلاف انرژی در تهران

در سال ۲۰۱۹ (آبان ۹۸) در پی افزایش قیمت بنزین، اعتراضات سراسری در ایران شکل گرفت و به تقابل بزرگ بین مردم و حکومت همراه با درخواست‌های گسترده برای تغییر رژیم منجر شد. این اعتراضات سرکوب گسترده و کشته‌ شدن صدها نفر را در پی داشت.

حکومت ایران، در آبان ۹۸ با اذعان به خشم عمومی، بهای بنزین را در هر لیتر به ۳ هزار تومان افزایش داد و سهمیه ماهانه معادل ۱۵۰ لیتر برای هر خودرو را با نصف این قیمت در نظر گرفت.

این اقدامات در سال‌های اخیر باعث افزایش شدید تقاضای بنزین شده است. این افزایش با وجود ناوگان قدیمی خودروها، که اغلب مصرف بالایی دارند، شدت بیشتری پیدا کرده است.

به گزارش موسسه واشنگتن، طی سال‌های اخیر، قاچاق سوخت به کشورهای همسایه نیز به شدت افزایش یافته است. تخمین زده می‌شود که بیش از ۲۰درصد از سوخت فروخته‌شده روزانه در ایران (۳۰ میلیون گالن یا ۱۲۰ میلیون لیتر) برای فروش پرسود به خارج از کشور و به خصوص عراق منتقل می‌شود که قیمت بنزین در آن ۱۵ برابر ایران است. قیمت سوخت در ترکیه ۳۰ برابر و در پاکستان نیز ۲۰ برابر ایران است.

اواسط مهرماه امسال، دولت محدودیت‌هایی برای سوخت‌گیری اعمال کرد؛ به‌طوری‌که حداکثر سقف سوخت‌گیری ۵۰ لیتر، حداکثر دو بار در روز، و مجموعا ۳۰۰ لیتر در ماه برای هر خودرو تعیین شد. هرچند که این اقدام به‌عنوان تلاشی برای مقابله با قاچاق معرفی شد اما به طور گسترده به عنوان پاسخی به کمبود مکرر سوخت در پمپ‌بنزین‌ها بود.

درآبان‌ماه، کمبود بنزین سوپر دولت را بر آن داشت تا واردات خصوصی بنزین سوپر را با قیمت تقریبی ۵ دلار به ازای هر گالن مجاز کند. به طور کلی، مقامات و رسانه‌های ایرانی از تمام جناح‌های سیاسی، از جمله مسعود پزشکیان، اکنون در حال پرسش درباره منطقی نبودن قیمت‌ها پایین بنزین در ایران‌اند هرچند تاکید دارند که هنوز تصمیمی برای افزایش قیمت‌ها نگرفته‌اند.

در همین حال، وضعیت کمبود گاز طبیعی نیز در حال وخیم‌تر شدن است. ایران از این منبع انرژی با شدت بیشتری نسبت به تقریبا تمام کشورهای دیگر جهان استفاده می‌کند. بر اساس گزارش آماری «مرور انرژی جهان»، در سال ۲۰۲۳ گاز ۷۰ درصد از مصرف اولیه انرژی ایران را تشکیل می‌داد، در حالی که این رقم برای ایالات متحده ۳۴درصد و برای اتحادیه اروپا ۲۰ درصد بود. اکنون بیش از ۹۰ درصد خانه‌ها در ایران به شبکه گاز متصل‌اند و از آن برای گرمایش و پخت‌وپز استفاده می‌کنند، اما قیمت پایین داخلی گاز تلاش‌ها برای بهبود بهره‌وری از آن را بی‌اثر کرده است.

ایران همچنین در توسعه ذخایری که می‌توانند در تابستان پر شده و در زمستان‌های بسیار سرد، مانند زمستان فعلی، مورد استفاده قرار گیرند، عقب مانده است. در نتیجه، دولت انتظار دارد که این زمستان با کمبودی معادل ۲۶۰ میلیون متر مکعب در روز روبه‌رو شود، حتی پس از آنکه در آبان‌ماه افزایش نرخ برای مصرف خانگی را الزامی کرد. این امر چندان تعجب‌آور نیست، زیرا میانگین مصرف روزانه در سال ۲۰۲۳ حدود ۶۷۰ میلیون متر مکعب بود.

پیشنهاد پزشکیان برای حل این کمبود، به نوعی شبیه به طنز استبدادی به نظر می‌رسید: «من در خانه لباس گرم می‌پوشم. بقیه هم می‌توانند همین کار را کنند.» (لازم به ذکر است که او در منطقه آذربایجان ایران بزرگ شده است، جایی که دمای زمستان می‌تواند به ۴۰ درجه زیر صفر برسد.)

این کمبودها تلاش تهران برای گسترش نفوذ خود در کشورهای همسایه را نیز تضعیف کرده است، به طوری که رژیم صادرات گاز به عراق را متوقف کرده است. مقامات ایرانی ادعا می‌کنند که جریان گاز به دلیل نیاز به تعمیر و نگهداری خطوط لوله مشترک قطع شده است، اما نتیجه نهایی این است که عراقی‌ها مجبور شدند برای تأمین سوخت نیروگاه‌های خود تلاش می‌کنند.

این مشکلات شبکه برق ایران را نیز تحت تاثیر قرار داده است. بیشتر نیروگاه‌های برق کشور که به قطعی‌های دوره‌ای گاز طبیعی عادت کرده‌اند، از دیگ‌های بخار دوگانه استفاده می‌کنند که می‌توانند با گاز یا نفت کوره (مازوت) کار کنند. با این حال، دولت ماه گذشته استفاده از مازوت را در نیروگاه‌های اراک، اصفهان و کرج ممنوع کرد و مدعی شد دلیل این کار کاهش آلودگی شهری است.

اگرچه مازوت واقعا آلودگی محلی را که ناشی از انتشار ناکارآمد خودروها است، تشدید می‌کند، اما شایعاتی نیز منتشر شده مبنی بر اینکه ایران به دلیل تولید کمتر از حد معمول مازوت در سال جاری، با کمبود این سوخت هم مواجه شده است.

بر اساس گفته‌های احمد مرادی، عضو کمیته انرژی مجلس، شبکه برق ملی اکنون با کمبود ۲۰هزار مگاواتی مواجه است که به دلیل «ظرفیت تولید ناکافی، مشکلات در نیروگاه‌ها و فرسودگی خطوط انتقال» رخ داده است.

گزارشی تازه شورای عالی انرژی نشان می‌دهد که نیروگاه‌های برق کشور در سال گذشته تنها قادر به تولید ۷۵ درصد از ظرفیت اسمی خود در زمان اوج بودند. برخی از نیروگاه‌های قدیمی هم در حال تعطیلی‌اند، اما ایران در افزودن نیروگاه‌های جدید با مشکل مواجه شده است؛ در این میان، ۲۰درصد از برق تولیدی در فرآیند انتقال از دست می‌رود. به نظر می‌رسد که وزارت نیرو از نگرانی‌ها در مورد برداشت عمومی و خارجی از این وضعیت رو به وخامت، از انتشار گزارش‌های ماهانه برق از خرداد سال گذشته تاکنون خودداری کرده است.

البته ایران سال‌هاست که با کمبودهای دوره‌ای برق مواجه است، اما این کمبودها عمدتا در فصل زمستان اتفاق می‌افتادند، زمانی که برخی از مردم به گرمای برق فوق‌العاده ارزان روی می‌آورند که عرضه گاز نامنظم بود. اما امروز، برق در تمام طول سال کمیاب شده است و مقامات را بر آن داشته است تا دو ساعت در روز خاموشی را در شهرهای بزرگ اعلام کنند.

پزشکیان در ۲۹ آبان ماه سعی کرد چنین اقداماتی را توجیه کند: «از آنجایی که ذخایر ما کم است و ممکن است در فصل زمستان با مشکل مواجه شویم، باید ذخایر نیروگاه ها را هم اکنون تعدیل کنیم تا در آینده دچار مشکل نشویم.»

با این حال، عباس کاظمی، مدیرعامل پیشین نفت ایران، مثالی واضح از مشکلات عمیق‌تر در سیاست‌های انرژی دولت ارائه داد: «به جای ذخیره‌سازی دیزل برای زمستان، پالایشگاه آبادان ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیون لیتر دیزل که برای نیروگاه‌ها در نظر گرفته شده بود را فروخت.»

در همین حال، شکایت‌ها از قطعی‌های برق در شبکه‌های اجتماعی بسیار زیاد است و بسیاری از کاربران درباره احتمال ناآرامی‌های اجتماعی مشابه با اعتراضات گسترده قبلی که ایران را در سال‌های اخیر لرزانده است، گمانه‌زنی می‌کنند.

فشار بر واردات محصولات نفتی

مدیریت نادرست رژیم ایران، آن را در برابر فشاری آسیب‌پذیر کرده است که ایالات متحده پس از سال ۲۰۱۰ با تاثیر زیادی از آن استفاده کرد: جلوگیری از فروش محصولات نفتی به ایران. در آن زمان، اکثریت قاطع دو حزبی در کنگره، دولت اوباما را وادار کردند تا این اقدام را تحت قانون جامع تحریم‌های ایران، پاسخ‌گویی و کاهش سرمایه‌گذاری (CISADA) به اجرا بگذارد.

به طور خاص، به دولت آمریکا این اختیار داده شد که تحریم‌هایی را علیه شرکت‌ها و دولت‌ها اعمال کند که «کالاها یا خدماتی را ارائه دهند که می‌توانند به طور مستقیم و قابل توجهی به افزایش توانایی ایران در واردات محصولات نفتی تصفیه‌شده کمک کنند، از جمله خدمات بیمه یا بازبیمه؛ خدمات مالی یا کارگزاری؛ یا کشتی‌ها و خدمات حمل‌ونقل».

تهران در واکنش به این تحریم‌ها اقدام به تولید مقادیر زیادی بنزین بی‌کیفیت کرد که به موتورهای خودرو آسیب رسانده و آلودگی هوا را افزایش داد، که موجب نارضایتی عمومی شد.

سرمایه‌گذاری‌ها در ظرفیت اضافی پالایشگاه‌ها حتی به ایران این امکان را داد که برای چند سال صادرکننده بنزین باشد، اما تقاضای داخلی سر به فلک کشید و در نهایت از تولید آن پیشی گرفت. در نتیجه، ایران دوباره به واردات محصولات نفتی، از جمله ۱۵ میلیون لیتر بنزین در روز، وابسته شده است. بر اساس گزارش سایت  انرژی پرس طی یک دهه آینده، ایران سالانه به واردات بنزین به ارزش ۲۵ میلیارد دلار نیاز خواهد داشت که معادل نیمی از ظرفیت صادرات نفت کشور است.

با ورود دولت ترامپ به کاخ سفید، احتمالا این دولت به دنبال ابزارهای جدیدی برای فشار بر تهران خواهد بود و قدرت‌های اروپایی ممکن است از این تلاش حمایت یا دست‌کم آن را تحمل کنند؛ زیرا از تحرکات هسته‌ای تهران و کاهش همکاری‌ حکومت با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خشمگین‌اند.

در این راستا، اختیار تحریمی موجود در قانون «اعمال تحریم‌های گسترده‌تر علیه ایران» می‌تواند دوباره به کار گرفته شود تا اقداماتی علیه شرکت‌هایی که خدمات بیمه، تامین مالی یا حمل و نقل برای واردات بنزین و سایر فرآورده‌های نفتی پالایش شده از ایران ارائه می‌کنند، اعمال شود.

اجرای تحریم‌ها بر واردات بنزین ایران ساده‌تر و از نظر دیپلماتیک کمتر از تحریم صادرات نفت این کشور است که بیشتر آن به پالایشگاه‌های کوچک در چین می‌رود. این بنزین در پالایشگاه های خارجی تولید می شود که ممکن است به خاطر مشتری نسبتا کوچکی مانند ایران تمایلی به اعمال جریمه های ایالات متحده نداشته باشند. علاوه بر این، دولت های کشورهای مورد بحث ممکن است مشتاق نباشند از ترامپ عبور کنند.

فعال‌ترین منابع فرآورده‌های نفتی ایران، امارات متحده عربی، آسیای جنوبی و آسیای جنوب شرقی‌اند. فشار بر شرکت‌ها و مقامات در این مناطق می‌تواند به واشنگتن روشی موثرتر برای اعمال فشار بر تهران بدهد.

*پاتریک کلاوسون، استاد ارشد موسسه واشنگتن و مدیر برنامه ویتربی (Viterbi Program) این موسسه در زمینه ایران و سیاست‌های ایالات‌متحده آمریکا