شماری از هنرمندان و سازندگان سازهای موسیقی در افغانستان علی‌رغم محدودیت‌های شدیدی که طالبان وضع کرده‌اند، مخفیانه به نواختن موسیقی و ساخت ساز ادامه می‌دهند. خبرگزاری فرانسه برای گزارشی از محل کار شماری از تولیدکنندگان ساز از جمله ساز زهی رباب در شهر هرات افغانستان بازدید و با چند نوازنده این ساز گفتگو کرده است.

به دلیل نگرانی‌های امنیتی، هویت افراد مصاحبه‌شونده و مکان فعالیت آن‌ها مخفی نگه داشته شده است.

خبرگزاری فرانسه کارگاه تولید رباب هرات را چنین توصیف می‌کند: «تراشه‌های چوب کف کارگاه کوچک سخی (نام مستعار) را در شهر هرات افغانستان پوشانده‌اند، در حالی که یک رباب دیگر، ساز ملی سرزمینش، در میان دستان ماهر او شکل می‌گیرد.»

اینک دو دهه است که سخی ماهی دو رباب می‌سازد و حتی با وجود بگیروببندها و تلاش‌های طالبان برای سرکوب موسیقی، دست از کار نکشیده و ابزارهایش را زمین نگذاشته است.

این صنعتگر پنجاه‌‌وچندساله می‌گوید: «من فقط همین کار را بلدم و باید پول دربیاورم.» و سپس خاطرنشان می‌کند که «ارزش فرهنگی» این کار برایش بسیار مهم‌تر از پول است: «ارزش این کار برای من میراثی است که با خود دارد. این میراث نباید از بین برود.»

یونسکو هم با او موافق است؛ این نهاد فرهنگی سازمان ملل در ماه دسامبر، هنر ساخت و نواختن رباب را به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس در افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان به رسمیت شناخت.

رباب از سازهای پرطرفدار در افغانستان است و در طول سالیان به یکی از اصلی‌ترین سازها در این کشور تبدیل شده است. رباب که از چوب خشک درخت توت ساخته و اغلب با صدف مروارید تزیین می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین سازهای منطقه است و صدای دلنشینش هزاران سال است که طنین‌انداز می‌شود.

AA1wPsJF.img_.jpeg

اما این میراث فرهنگی در افغانستان تحت حاکمیت طالبان که بنا بر تفسیر سخت‌گیرانه‌ خود از دین اسلام، موسیقی را مفسده‌انگیز می‌دانند، به‌شدت در خطر است. طالبان از زمان به قدرت رسیدن در سال ۲۰۲۱، موسیقی را در فضاهای عمومی، از اجرا گرفته تا پخش آهنگ‌ در رستوران‌ها، ماشین‌ها یا رادیو و تلویزیون، ممنوع کرده‌اند. ماموران وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان، مدارس موسیقی را تعطیل و سازهای موسیقی و سیستم‌های صوتی را شکسته یا سوزانده‌اند و بسیاری از موسیقی‌دانان افغان از ترس یا به دلیل از دست دادن شغلشان، از افغانستان فرار کرده‌اند.

مقام‌های طالبان از هنرمندان عرصه موسیقی که هنوز در این کشور مانده‌اند، خواسته‌اند از استعدادها و توانایی‌هایشان برای تولید سرودهای اسلامی بدون ساز استفاده کنند.

گل‌آغا، یک نوازنده رباب، تصویری از معلمش نشان می‌دهد که مربوط به زمانی است که در آن تکه‌های ربابش را که ماموران طالبان شکسته‌اند، در آغوش گرفته است. او می‌گوید: «الان مردم برای پول ساز نمی‌نوازند. برای خوشحال کردن دیگران ساز می‌زنند تا موسیقی زنده بماند.»

پس از بازگشت طالبان به قدرت، ماموران امر به معروف و نهی از منکر یکی از رباب‌های گل‌آغا را شکستند و او را واداشتند قسم بخورد ساز نواختن را کنار می‌گذارد. اما او هنوز هم با ربابی که خود برای گردشگران در هرات ساخته است، ساز می‌زند؛ هرچند افسوس می‌خورد که راحت از کوک خارج می‌شود.

گل‌آغا می‌گوید: «مهم‌ترین چیزی که باعث می‌شود من به نواختن رباب ادامه دهم، این است که می‌خواهم سهمی در کمک به افغانستان داشته باشم. نباید بگذاریم هنرهای کشورمان فراموش شوند.» اما با وجود تبعید موسیقی‌دان‌های حرفه‌ای و نبود آینده‌ای روشن برای شاگردان سابقش، او نگران است که این هنر از بین برود.

گل‌آغا افزود: «این وظیفه ما است که موسیقی محلی‌مان را به نسل‌های بعدی منتقل کنیم، همان‌طور که نیاکانمان به ما منتقل کردند. رباب یک هنر است. هنر به روح آرامش می‌بخشد.»

گل‌آغا بیش از ۲۰ سال پیش، در زمان احیای موسیقی در افغانستان پس از پایان حکومت قبلی طالبان، نواختن رباب را آغاز کرد. در آن زمان، سازمان‌هایی برای حمایت از هنرمندان در این کشور شکل گرفتند.

محسن، عضو باسابقه اتحادیه هنرمندان افغان، به یاد می‌آورد که چگونه نوازندگان همیشه «جزئی از لحظات خوش زندگی مردم» بودند. او به خبرگزاری فرانسه گفت: «متاسفانه این شادمانی از مردم و هنرمندان گرفته شد.» با این حال، محسن همچنان به آینده رباب در افغانستان خوش‌بین است و می‌گوید که نوازندگان داخل و خارج کشور انگیزه بیشتری یافته‌اند تا موسیقی سنتی ما را زنده نگه دارند. او تاکید می‌کند: «هیچ نیرویی، هیچ فردی، هیچ سیستمی نمی‌تواند صدای رباب را خاموش کند.»

مجید، نوازنده رباب که روزگاری عضو ثابت بسیاری از اجراهای موسیقی در کابل بود، می‌افزاید: «موسیقی هیچ وقت از بین نمی‌رود. همانطور که می‌گویند، هیچ مرگی بدون اشک و هیچ عروسی بدون موسیقی نخواهد بود.»