مریم جلالی، معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی، هفتم دی‌ اعلام کرد که در برنامه هفتم توسعه مصوب شده است به زیست‌بوم صنایع‌دستی توجه ویژه شود.

بر این اساس، طبق گفته این مقام رسمی سند توسعه صنایع‌دستی آماده شده است و به‌زودی رونمایی خواهد شد.

اظهارات معاون وزیر در شرایطی مطرح می‌شود که کارشناسان و فعالان حوزه گردشگری و صنایع‌دستی درمورد مشکلات جدی این بخش هشدار می‌دهند.

کاهش محسوس ورود گردشگران به کشور و چالش‌هایی در زمینه صادرات، ازجمله دلایل افت تجارت در صنعت صنایع دستی است. این وضعیت باعث شده بسیاری از کسب‌وکارهای مرتبط با صنایع‌دستی در ایران با خطر تعطیلی و فراموشی مواجه شوند.

طبق گزارش‌های منتشرشده در رسانه‌های داخلی ایران، طی ۹ ماه گذشته دست‌کم ۱۶ کشور از شهروندان خود خواسته‌اند از سفر به ایران خودداری کنند. این محدودیت‌ها تاثیر مستقیمی بر کسب‌وکارهای مرتبط با صنایع‌دستی دارد.

بخشی از تجارت این صنعت به روش چمدانی و مسافری انجام می‌شود. کاهش ورود گردشگران خارجی به ایران، علاوه بر افت سطح فروش، تولید صنایع‌دستی را نیز با رکود مواجه کرده و تعطیلی بسیاری از کارگاه‌ها را در پی داشته است.

سهم ناچیز ایران از بازار جهانی صنایع‌دستی

در حالی که ارزش جهانی بازار صنایع‌دستی تا سال ۲۰۳۰ بیش از هزار میلیارد دلار پیش‌بینی می‌شود، سهم ایران از این بازار ناچیز است.

صادرات ایران در این بخش، مانند سال گذشته، تنها پنج‌هزارم درصد بوده است. این در حالی است که از ۴۰۰ رشته صنایع‌دستی شناخته‌شده، ۳۰۰ رشته در ایران ثبت شده است. با این حال، ایران در صادرات این محصولات در رتبه ۳۱ قرار دارد.

ایران همچنین در عرصه شهرهای جهانی صنایع‌دستی جایگاه برجسته‌ای دارد. از ۴۳ شهر و منطقه جهانی صنایع‌دستی در آسیا، ۱۴ شهر و ۲۴ درصد از کل شهرهای ثبت‌شده در این حوزه به ایران اختصاص دارد.

شهرهایی مانند لالجین (همدان) در جایگاه شهر جهانی سفال، تبریز شهر جهانی فرش، اصفهان شهر جهانی صنایع‌دستی، و سیرجان شهر جهانی گلیم، تنها بخشی از این فهرست‌اند. این دستاوردها نشان‌دهنده ظرفیت عظیم ایران برای تبدیل شدن به قطب جهانی صنایع‌دستی است.

آخرین آمار رسمی درمورد صادرات صنایع‌دستی، بدون احتساب فرش، مربوط به سه‌ماهه اول سال جاری است. در این مدت حدود ۲۶ تن صنایع‌دستی به ارزش ۷۴ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار صادر شده است.

نکته قابل توجه محدودیت بازارهای هدف این محصولات است. عراق، افغانستان، ترکیه، عمان و آذربایجان همچنان در صدر مقاصد صادرات ایران قرار دارند، در حالی که بازارهای اروپایی و آمریکایی، که تقاضای روزافزونی برای صنایع‌دستی دارند، سهم اندکی در این فهرست دارند.

صنایع‌دستی ایران در سایه مشکلات داخلی

کارشناسان حوزه صنایع‌دستی بر این باورند که ناشناس بودن نشان‌های تجاری ایرانی در بازارهای جهانی، ضعف در شناخت سلیقه خریداران خارجی، و تطابق نداشتن محصولات با نیازهای بازار، دلایل اصلی دور ماندن صنایع‌دستی ایران از بازارهای بین‌المللی است.

به گفته منتقدان سیاست‌های دولتی در حوزه صنایع دستی، برنامه‌های نادرست دولت‌ها در حمایت از این صنعت و نادیده گرفتن ظرفیت‌های صادراتی نقش مهمی در افول جایگاه صنایع‌دستی ایران داشته است.

نایب‌رئیس انجمن صادرکنندگان صنایع‌دستی ایران این وضعیت را «درجا زدن» توصیف می‌کند. به گفته اعلمی، ارتباط نداشتن ایران با کشورهای پیشرفته دنیا باعث شده است تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی نتوانند از تجارب و تکنولوژی‌های جدید بهره‌مند شوند. این مسئله، همراه با سایر چالش‌ها، صنایع‌دستی ایران را که می‌توانست سهم قابل توجهی در توسعه اقتصادی کشور داشته باشد، از رقبا عقب انداخته است.

تحریم‌های بین‌المللی نیز یکی از عوامل مهمی است که فاصله صنایع‌دستی ایران با بازارهای جهانی را بیشتر کرده است. با این حال، منتقدان معتقدند سیاست‌های دولت در این زمینه نیز نقش تعیین‌کننده دارد. برای مثال، فرصت حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی، که می‌توانست در معرفی و بازاریابی محصولات ایرانی موثر باشد، اغلب از دست رفته است.

این روند حتی بر بخشی از صنایع‌دستی مانند فرش ایرانی، که روزگاری یکی از افتخارات جهانی ایران بود، تاثیر منفی دارد.

آبان ماه امسال، رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق بازرگانی ایران، از سقوط ارزش صادرات فرش ایران خبر داد. براساس آمار رسمی، ارزش صادرات فرش از ۴۲۶ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ به کمتر از ۴۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۲ رسیده است.

در کنار کاهش صادرات، بحران دیگری نیز صنایع‌دستی ایران را تهدید می‌کند؛ نابودی برخی رشته‌های سنتی در این حوزه موضوع بسیار مهمی است.

هنرهایی مانند ارسی‌سازی، گره‌چینی چوب، جاجیم‌بافی و گلیم مشته با کمبود فعالان متخصص مواجه است. کارشناسان هشدار می‌دهند که دست‌کم ۱۰۰ شاخه سنتی صنایع‌دستی ایران در معرض فراموشی‌اند.

هنرهایی مانند توربافی، زری‌بافی، آجیده‌دوزی، زیلوبافی، سفال زرین‌فام، مسگری، چاقوسازی دستی و منبت‌کاری ازجمله رشته‌هایی‌اند که با از دست رفتن استادان کهنه‌کار و نبود بازار کار جذاب برای نسل جدید، در خطر نابودی‌اند. به گفته کارشناسان، بسیاری از جوانان به دلیل سختی کار و درآمد کم از فعالیت در این حوزه‌ها پرهیز می‌کنند.

دوری ایران از بازارهای جهانی، همراه با سیاست‌های نادرست داخلی، زمینه را برای کشورهایی که، با درک ارزش تجاری صنایع‌دستی، استادان ایرانی را جذب می‌کنند و محصولات این حوزه را به نام خود تولید می‌کنند فراهم کرده است. این وضع نه‌تنها میراث فرهنگی ایران را تهدید می‌کند، که جایگاه تجاری آن را نیز به خطر می‌اندازد.