کانال ۴ تلویزیون انگلستان با پخش مستند «ملکه و کودتا» و بازگویی کودتای سال ۱۹۵۳ ، یاد دوره قدرت بریتانیا در عرصه خارجی را زنده کرد. در این سال، محمد مصدق، نخست وزیر دموکرات ایران، با حمایت و برنامه‌ریزی سرویس‌های جاسوسی ام‌آی‌سیکس و سیا، از مصدر قدرت خارج و به جای آن محمد‌رضا شاه پهلوی سکان اجرایی را به دست گرفت تا از منافع غرب در مقابل شوروی دفاع کند. تبعات این کودتا حتی تا به امروز هم احساس می‌شود: سلسله‌ای از جنگ و خونریزی که نزدیک به ۷۰ سال دامن تمام منطقه، از غزه گرفته تا یمن را گرفته است.

این مستند جدید، بر اساس تحقیقات دو تاریخ‌نگار انگلیسی و استاد دانشگاه به نام‌های ریچارد آلدریچ و روری کورمک تهیه شده، که با مراجعه به آرشیو اسنادی که وزارت کشور آمریکا از طبقه‌بندی محرمانه خارج کرده، به اطلاعات جدیدی دست یافته‌اند. این دو تاریخ‌نگار، که راوی اصلی در تمام طول برنامه هستند، به وضوح شیفته مطالعات خود بوده و نکته‌ای نیست که از قلم انداخته باشند. کودتا برای موقعیت خارجی بریتانیا در حساس‌ترین زمان انجام شد. انجام امور سیاسی از این نوع دیگر بدون حمایت آمریکا امکان‌پذیر نبود. اگر سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم و معادلات پس از آن به این صورت پیش نمی‌رفت، شکی نبود که امپراطوری بریتانیا به پایان می‌رسید. البته نقشه ابتدایی را کلیمنت آتلی طرح‌ریزی کرد، اما چرچیل بود که بعد از انتخاب مجدد در سال ۱۹۵۱ آن را ادامه داد. 

حالا پرسش اصلی این است: ملکه در این میان چه نقشی داشته؟ با توجه به عنوان برنامه مستند و آن طور که در دقایق اولیه وی را نشان می‌دهند، بیننده انتظار دارد ملکه مثل فیلم دنی بویل در افتتاحیه المپیک لندن، با چتر نجات روی تهران فرود بیاید، یا لااقل دستور بدهد یک نفر این کار را بکند. اما معلوم شد که چنین نیست و ربط ملکه به موضوع در حد چند تلگرافی است که وزارت خارجه انگلستان در فوریه ۱۹۵۳ به همتایان خود در آمریکا ارسال کرده است.

«وزارت خارجه دریافت پیامی از سوی آنتونی ادن از ملکه الیزابت را به ما گزارش کرده که از نگرانی‌هایی در مورد شاه حکایت داشته و اظهار امیدواری اکید کرده که ما بتوانیم راهی پیدا کنیم که وی  از تصمیم خود جهت ترک کشور صرف نظر کند.»

پیام فوق زمانی به دست شاه رسید که چمدان‌های خود را بسته و آماده می‌شد از مملکت خارج شود . نتیجه این می‌شود که شاه در کاخ می‌ماند چرا که معتقد است به پیامی دست یافته که یک دوست بلند پایه به دوست دیگری فرستاده است. او به عنوان رأس هرم قدرت در دولت جدید، عنصر اصلی کودتا محسوب می‌شد، اما به طور ذاتی به دولت بریتانیا اعتماد نداشت. چرچیل در دوران جنگ جهانی دوم پدرش را از قدرت برکنار کرد، چرا که حاضر نشد از منافع انگلستان حمایت کند.

اما در حقیقت این ملکه نبود (که فقط یک سال پس از رسیدن به قدرت) نقشی مستقیم در یک کودتای سری ایفا کرد. بریتانیا بلافاصله تلگراف دیگری می‌فرستد تا پیام قبلی را تصحیح کند. منظور از «ملکه الیزابت» در پیام قبلی خود ملکه الیزابت نبوده، بلکه نام کشتی بزرگی بوده که آنتونی ادن را به کانادا می‌برده. اما این پیام، چه آگاهانه و چه تصادفی، کار خود را کرد و شاه از کشور خارج نشد.

شاید این کشف برای دانشجویان تاریخ معاصر جالب به نظر برسد، اما برای مخاطب معمولی کانال ۴ در یکشنبه شب، که کم هم نیستند، بعید است اهمیتی داشته باشد. وقایع هفته‌های گذشته، با هزاران معترض خیابانی و پایین کشیدن مجسمه‌های برده‌فروشان، نشان می‌دهند که روح امپراطوری به این آسانی‌ها در آرامش قرار نمی‌گیرد. ماجراجویی‌های شکست‌خورده بریتانیا در خاورمیانه بیشتر از این هم باید افشا شود، اما موضوع باید به خودی خود جذاب باشد. وارد کردن نام ملکه در برنامه، شاید اندکی بیشتر مخاطب جذب کند، اما این عنوان غلط‌انداز است. حتما دلیلی دارد که ملکه در امور خارجی دخالت نمی‌کند. او می‌خواهد خودش را از این امور دور نگه دارد. و بعید است که دوست داشته باشد نامش روی یک برنامه مستند تجاری باشد.