«در حالی که بر زمین خم شده بود، به نشانه تواضع در برابر خداوند، مشتی خاک بر عمامه‌اش ریخت. سپس به داخل کلیسای ویران شده قدم گذاشت… وقتی به فضای بزرگ رسید به گنبد نگاه کرد، و سربازی را دید که در حال تخریب زمین مرمری  است. از او پرسید چرا زمین را خراب می‌کند. مرد گفت، به خاطر «ایمان». محمد که از این سرپیچی عیان از دستور خود برای حفظ مسجد خشمگین شده بود، با شمشیرش ضربه ای به مرد زد. مرد نیمه جان از جلوی چشم محمد به بیرون کشیده شد.» 

این روایت راجر کراولی در کتابش است به نام قسطنطنیه:‌ آخرین حمله بزرگ ۱۴۵۳، از اولین مواجهه محمد فاتح با حاگیا صوفیا، یا به زبان ترکی ایاصوفیه. 

بیش از ۵۰۰ سال از ورود پیروزمندانه سلطان به قسطنطنیه، استانبول امروزی گذشته است اما همان عقیده «فاتح» است که در پس‌زمینه ویران کردن میراث این بنای بیزانسی مربوط به قرن ششم، به عنوان موزه، ارائه شده است. 

صبح پنج‌شنبه هفته گذشته، عالی‌ترین دادگاه ترکیه تشکیل شد تا به شکایتی رسیدگی کند که خواستار تغییر عنوان کاربری ایاصوفیه به مسجد شده و اعلام کرد که حکم خود را ظرف ۱۵ روز اعلام می‌کند. شکایت از سوی انجمن راست افراطی محافظه‌کار ارائه شد و در دادگاه از سوی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور کشور، حمایت شد. 

این اقدام جدیدی نیست، اما اکنون با یک حمایت قدرتمندتر سیاسی همراه است. 

طی سالیان، بحث بر سر عنوان کاربری این بنای میراث جهانی، در کارزارهای انتخاباتی ناسیونالیست‌های مذهبی افراطی و برای دولت حزب اسلامگرای عدالت و توسعه نقش مهمی بازی کرده است. این حزب ۱۸ سال است که در ترکیه حاکم است، اما حالا لازم است که محبوبیت خود را افزایش دهد. وعده برای تغییر عنوان کاربری موزه به مسجدی برای عبادت، در میان رای‌دهندگان محافظه‌کار موضوع محبوبی است، و در عین حال حواس‌ها را از مسائلی مثل اقتصاد آسیب‌دیده کشور از شیوع ویروس کرونا منحرف می‌کند. 

این بنا که مدت ۹۰۰ سال کانون مسیحیت بود و ۵۰۰ سال مسجد، ورای دیوارهای سفالینش، اهمیت نمادین قدرتمندی دارد. 

در ماه مه، وقتی که مدیر مناسبات مذهبی ترکیه در مراسم یادبود فتح استانبول، متنی از قرآن را در ایاصوفیه خواند، دولت در واقع مسئله تغییر کاربری عنوان آن را امتحان می‌کرد. روسن چاکیر، کارشناس اسلام سیاسی در تلویزیون مدیاسکوپ، گفت: «به نظر من، این نشان می‌دهد که دولت یا اردوغان، دیگر قادر به تولید سیاست‌های جدید یا پروژه‌هایی نیست که مردم را تحریک یا بسیج کند، بنابراین به عنوان آخرین سنگر به ایاصوفیه روی آورده‌‌اند.» 

حکم دادگاه ظرف ۱۵ روز هرچه که باشد تا درباره مسجد بودن یا نبودن بنا تصمیم بگیرد، تاثیر انحرافی این مناقشه تنها مدت کوتاهی موثر خواهد بود و مردم به زودی با واقعیت چرخش وضعیت اقتصادی دو سال گذشته که آنان را فقیرتر کرده است مواجه خواهند شد. 

نظرسنجی‌های اخیر دیدگاه چاکیر را حمایت می‌کند. بیش از ۴۰ درصد از ۱۵۳۷ نفری که در گزارش ترکیه، که توسط سازمان پژوهش اقتصاد استانبول از آنها نظرسنجی شده بود، اولویت خود را اقتصاد خواندند،و ۱۹ درصد گفتند که درباره بیکاری نگرانند. 

اقتصاد ترکیه قبل از شیوع ویروس کرونا در وضعیت شکننده‌ای بود. یک گزارش جدید دیسک، از بزرگ‌ترین اتحادیه‌های کارگری ترکیه هشدار داده، که پول ترکیه، در جریان شیوع ویروس کرونا، در مقابل دلار به هفت لیر رسید، و همزمان بیکاری در این کشور ۸۱ میلیونی طبق پیش‌بینی‌ها دامن ۱۶ میلیون نفر دیگر را خواهد گرفت.

نظرسنجی دیگری که در ماه ژوئن توسط شرکت متروپل در آنکارا انجام شد حاکی است که ۴۴ درصد از ۱۳۰۰ شرکت‌کننده توافق داشتند که بحث بر سر ایاصوفیه در اصل برای پرت کردن حواس ملت از بحران اقتصادی بوده، و تنها ۲۹ و نیم درصد آن را یک اقدام با انگیزه مذهبی تلقی کرده‌اند. 

حزب عمده اپوزیسیون ترکیه، حزب جمهوریت خلق، که نماینده  سنت سکولار ترکیه است، در یک اقدام سیاسی زیرکانه وارد مسئله نشد. تحلیل‌ها حاکی است که این اقدام بسیاری را از جمله در حلقه‌های دولت شگفت‌زده کرد. هر چه که باشد، این مصطفی کمال آتاتورک، بنیانگذار ترکیه مدرن و حزب جمهوریت خلق بود که در ۱۹۳۴  فرمان کابینه برای موزه اعلام شدن کاربری ایاصوفیه را امضا کرد. 

پرهیز از ورود به بحث با اردوغان، و این که توده‌های متدین از سوی نخبگان سکولار قربانی شده‌اند، بحث اردوغان را تقویت نکرد. این بار نه. سونر چاگاپتای، مدیر برنامه تحقیقات ترکیه در موسسه واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک گفت: «بحث اردوغان درباره قربانی شدن مردم مذهبی دیگر خریدار ندارد، چرا که حتی پایگاه اصلی او می‌داند که پس از ۱۸ سال بودن در قدرت، آنها هستند که ترکیه را اداره می‌کنند. در واقع غیرمحافظه‌کاران، لیبرال‌ها، کسانی که سیاست را از مذهب جدا می‌کنند، هستند که اکنون قربانی شده‌اند.» 

با آن که به نظر می‌رسد ایاصوفیه در داخل کشور جذابیت سیاسی خود را از دست داده باشد، اما واکنش بین‌المللی بالا گرفت، و همه بر اهمیت فرهنگی آن تمرکز کردند. مایک پومپئو، وزیر خارجه ایالات متحده، روز چهارشنبه این بنا را «میثاق بیان مذهبی و شاهکار هنری و معماری خواند، که در تاریخ غنی و پیچیده ۱۵۰۰ ساله آن تجلی یافته است.» او خواستار آن شد که این بنای میراث فرهنگی یونسکو موزه باقی بماند تا همه به آن دسترسی داشته باشند. 

بیش از ۲۰۰ چهره علمی متخصص تاریخ عثمانی و بیزانس و هنر، در نامه سرگشاده‌ای در همان روز اظهار نگرانی کردند که اگر قرار باشد موزه به مسجد تبدیل شود، امکان «آسیب رسیدن به بخش‌های تاریخی و باستانی و مخفی ماندن بخش‌های هنری بنا» وجود دارد.

زینب آهونبای، از چهره‌های علمی ترکیه در زمینه باستان‌شناسی، با اشاره به صداهای حامی دولت که خواستار پوشیده شدن نقاشی‌های دیواری ممنوعه در عبادتگاه‌های اسلامی شده‌اند، گفت: «چطور می‌توانید از یک طرف به طرف دیگر پرده بکشید تا صورت فرشتگان را مخفی کنید؟ رویکرد آینده‌نگرانه مربوط به دهه ۱۹۳۰، درهای این بنا را به روی همه چشم‌ها باز کرد. تلاش برای تغییر عنوان کاربری آن به مسجد در سال ۲۰۲۰ بازگشت به عقب است.» 

حتی خود اردوغان نیاز به یک مسجد دیگر را در بخش تاریخی استانبول که دارای مساجد فراوان کوچک و بزرگ است، زیر سوال برده است. رئیس جمهور ترکیه سال گذشته با انتقاد در مقابل تقاضاها برای تغییر کاربری ایاصوفیه گفت: «این یک بخش سیاسی دارد. نخواهید توانست مسجد آبی در مجاورت آن را پر کنید اما می‌خواهید ایاصوفیه را پر کنید. گول این کلک‌ها را نخوریم.» 

جدای از مسائل فنی و سیاسی، بحث بر اثر زدودن لایه‌های تاریخی بزرگ‌ترین بنای ترکیه یادآور تلخی است از آن چه این کشور تاکنون از دست داده است:‌ تصویرش به عنوان یک جامعه باز و چندفرهنگی که در سال‌های اخیر با عملکرد دولت در محدود کردن حقوق دموکراتیک محو شده است.