«راه طی‌شده» عنوان یکی از معروفترین کتاب‌های مهندس مهدی بازرگان است. کتابی که تفصیل و توسعه‌یافته ۴ جلسه سخنرانی او به دعوت انجمن اسلامی دانشجویان در آذرماه ۱۳۲۶ در مسجد سپهسالار است. در این کتاب، که انتشار آن با سی سالگی آقای بازرگان همزمان شده بود، دل مشغولی‌های دینی بازرگان و پیوند وی با پیشرفت‌های علمی روز را مورد بررسی قرار می داد.
بعد از گذشت ۷۵ سال از انتشار این کتاب، حوزه هنری مستندی ۹۰ دقیقه‌ای با همین عنوان را دستمایه بررسی زندگی و آراء مهندس بازرگان قرار داده است. مستندی که اگر چه چند ماه قبل ساخته شد، اما پخش آن در روز ۲۸ خرداد امسال از شبکه مستند سیما برای نخستین بار، وجهی عمومی‌تر به آن بخشیده است.
فیلمساز در این مستند در پی اثبات این نکته است که بازرگان بر خلاف مشی لیبرالی که داشت و در تاریخ معاصر از او با عنوان فردی مخالف حرکت‌های مسلحانه یاد می‌شود، در عمل نه تنها چنین نبود، بلکه پدر جریان مسلحانه و انشعاب سازمان مجاهدین خلق و جریانات مارکسیستی و چریکی قبل از انقلاب بود.
او برای اثبات این ادعا به سراغ چهره‌‌های برجسته و نزدیک به آقای بازرگان و حتی هم سلولی‌های او در سال‌های دهه ۴۰ همانند؛ محمد بسته‌نگار، محمدمهدی جعفری، محمد ملکی و برخی دیگر از اعضای نهضت آزادی و حتی فرزند آقای بازرگان و نیروهای ملی و مذهبی رفته و با آنها همین پرسش‌ها را در میان گذاشته است.
بر اساس سخنان کارگردان برخی از افراد در قید حیات که از نیروهای اولیه سازمان مجاهدین خلق بودند، حاضر به مصاحبه با او نمی‌شوند، با این توجیه که این مصاحبه و پاسخ به این سوال چه مثبت باشد و چه منفی به ضرر جریان ملی و مذهبی و‌آقای بازرگان خواهد بود و لذا آنها دلیلی بر انجام چنین مصاحبه و بیان آن خاطرات نمی‌بینند. اما مشکل این بود که برخی از افرادی که با او مصاحبه کردند، پس از نمایش فیلم در زمره منتقدان آن قرار گرفتند. از جمله مهندس محمد توسلی دبیرکل حزب نهضت آزادی که در گفت و گویی با فرارو مستند ساخته‌شده را «آنقدر مغرضانه» دانست «که حتی جریان رقیب هم آن را مورد انتقاد قرار داده اند».
در میان موافقان این مستند هستند افرادی که آن را منصفانه ارزیابی کرده‌اند به مانند علی اکبر ناطق نوری که در همان روزهای ابتدای نمایش این مستند در گفت وگویی با خبرگزاری مهر گفته بود که در مستند فوق ضمن پرهیز از مبالغه یا جفا نسبت به نهضت آزادی به خوبی مواضع و رویکردهای آن تبیین شده است هرچند بیان حقایق به طور طبیعی، مخالفان یا موافقانی نیز خواهد داشت». در مقابل اما نوید بازرگان(فرزند مهدی بازرگان) که با کارگردان این مستند گفت وگو کرده و بخش‌هایی از دیدگاه‌هایش در این مستند منعکس شده است، پس از نمایش فیلم نسبت به آن واکنش تندی نشان داد. او ضمن انتقاد به کلیت فیلم و مغرضانه خواندن آن از این که کارگردان و گروه تحقیق با زدن برچسب ماسون به ابوالحسن فروغی او را در مقام استاد آقای بازرگان معرفی کردند و سپس تمامی افکار بازرگان را ناشی از تزریق دیدگاههای فروغی دانستند، ابراز ناراحتی کرد.
منتقدان این مستند
به باور منتقدان کارگردان به جای آنکه زندگی مهندس بازرگان را به عنوان یک منظومه فکری در حال تطور و تحول ببیند، تنها از یک متن و مقطع خاصی از زندگی او عکسی گرفته و بر اساس همان عکس می‌خواهد داوری و ارزیابی‌ای را سامان دهد تا به وسیله آن بتواند کل حیات فکری آقای بازرگانی را پوشش دهد و به مخاطبان این گونه القاء کند که بازرگان اصلی آن چیزی است که او در این فیلم تصویر کرده و نه آنچه که دیگران و منتقدان می‌گویند.
این در حالی است که بازرگان در اندیشه‌هایش مدام دچار تحول شد. که آخرین آن تحولی است که در سال‌های پایانی عمر خود درباره «خدا و آخرت» در او به وجود آمد که در زمره آخرین سخنرانی‌های او قرار داشت. در زمینه همین تحول به بیان عبدالکریم سروش «بازرگان در خدا و آخرت دچار گسست معرفتی شده، دین را به دنیایی دیگر (آخرت) حوالت داده و همگان را از دخالت دادن دین در امور غیرِ اخروی بر حذر داشته است».
همین تحول در عرصه‌های عملی نیز حس می‌شد به نحوی که در همان روزهای اول پس از انقلاب زاویه فکری وعملی‌اش را با دیدگاههای آیت‌الله خمینی نشان داد. مخالفتش با اعدام‌های ابتدای انقلاب، مخالفتش با ادامه جنگ بعد از فتح خرمشهر و نیز نقد‌هایی که بر شیوه حکومت‌داری خمینی انتشار می‌داد نمونه‌‌هایی از این تحولات است که در سیره عملی بازرگان به چشم می‌آمد که در این مستند کمتر به آنها اشاره‌ای شده است.
بی پاسخی کارگردان به برخی پرسش‌ها
کارگردان به این پرسش‌ها پاسخی نمی‌دهد که با توجه به آشنایی آیت‌الله مطهری با جریان سازمان مجاهدین خلق و مشی‌مسلحانه آنها و نیز مخالفت او با این مشی و نیز دانستن این نکته که آقای خمینی هم با چنین منش و شیوه‌آی ناهمراه است، چرا آقای بازرگان را به عنوان نخست وزیر به آقای خمینی معرفی کرده است و اصولا چرا آقای خمینی چنین پیشنهادی را پذیرفت؟
او همچنین به این پرسش هم پاسخ نمی‌دهد که اگر اسلام مورد نظر آقای بازرگان التقاطی و مورد نظر سازمان مجاهدین است، آیت‌الله خامنه‌آی در نامه‌ای که برای درگذشت آقای بازرگان به دکتر یدالله سحابی نوشت، اسلام مورد نظر بازرگان را ناب ارزیابی کرده و نوشت «ایشان یکی از مبارزین دیرین با رژیم ستم‌شاهی و نیز از جمله پیشروان ترویج و تبیین اندیشه‌های ناب اسلامی با زبان و منطق و شیوه نوین بود».
ایرادات نسبت به فیلم تنها ایرادات محتوایی نیست بلکه فیلم از نظر ساختار و شیوه پرداخت نیز کلیشه‌ای و شعار گونه ساخته شده است.
